SQL da PRIMARY KEY va UNIQUE Bilan Ishlash

SQL da PRIMARY KEY va UNIQUE cheklovlari jadvaldagi ma’lumotlarni noyob (unique) qilish va ma’lumotlarning yaxlitligini ta'minlash uchun ishlatiladi. Har ikkisi ham ma’lumotlar bazasida qaytarilmas yoki takrorlanmas qiymatlarni saqlashga yordam beradi, ammo ularning ishlash printsiplari bir-biridan farq qiladi.

1 PRIMARY KEY

PRIMARY KEY — bu jadvaldagi har bir yozuvni noyob (unikal) identifikatsiya qilish uchun ishlatiladigan cheklovdir. PRIMARY KEY ustun yoki ustunlar guruhidan tashkil topishi mumkin. Har bir jadvalda faqat bitta PRIMARY KEY bo'lishi mumkin, va bu ustun yoki ustunlar quyidagi xususiyatlarga ega bo'ladi:

• UNIQUE: PRIMARY KEY bo‘lgan ustundagi har bir qiymat noyob bo‘lishi kerak.

• NOT NULL: PRIMARY KEY ustunidagi qiymatlar bo‘sh (NULL) bo‘lishi mumkin emas.

Sintaksis:

CREATE TABLE jadval_nomi (
    ustun1_nomi ustun1_turi,
    ustun2_nomi ustun2_turi,
    PRIMARY KEY (ustun1_nomi)
);

Misol:

CREATE TABLE Employees (
    EmployeeID INT,
    FirstName VARCHAR(50),
    LastName VARCHAR(50),
    PRIMARY KEY (EmployeeID)
);

Bu misolda EmployeeID ustuni PRIMARY KEY sifatida belgilangan, bu esa har bir xodimning EmployeeID qiymati noyob va NULL bo'lmasligini ta'minlaydi.

2 UNIQUE

UNIQUE cheklovi ham ma’lumotlarning noyobligini ta'minlaydi, lekin bir nechta UNIQUE cheklovlari jadvalda ishlatilishi mumkin. UNIQUE cheklovi ustunlardagi qiymatlarning takrorlanmasligini ta'minlaydi, lekin ushbu ustunlarda NULL qiymatlar mavjud bo'lishi mumkin. Bir nechta UNIQUE cheklovlari bir vaqtning o'zida bir nechta ustunlar uchun qo'llanishi mumkin.

• UNIQUE cheklovi faqat qiymatlarning noyob bo'lishini ta'minlaydi, NULL qiymatlar ko'rsatilgan ustunlar uchun ruxsat etiladi.

• Bir nechta UNIQUE cheklovlari: Jadvalda bir nechta ustunda UNIQUE cheklovlari bo'lishi mumkin.

Sintaksis:

CREATE TABLE jadval_nomi (
    ustun1_nomi ustun1_turi,
    ustun2_nomi ustun2_turi,
    UNIQUE (ustun2_nomi)
);

Misol:

CREATE TABLE Employees (
    EmployeeID INT,
    FirstName VARCHAR(50),
    LastName VARCHAR(50),
    Email VARCHAR(100) UNIQUE
);

Bu misolda Email ustuni uchun UNIQUE cheklovi qo‘yilgan, ya’ni Employees jadvalidagi har bir email qiymati noyob bo‘lishi kerak. Shu bilan birga, Email ustunida NULL qiymatlar bo‘lishi mumkin.

3 PRIMARY KEY vs UNIQUE

• PRIMARY KEY:

  • Har bir jadvalda faqat bitta PRIMARY KEY bo'lishi mumkin.

  • PRIMARY KEY qiymatlari NOT NULL bo'lishi kerak.

  • PRIMARY KEY faqat bitta ustunda bo'lishi mumkin (bir nechta ustunli PRIMARY KEY bo'lishi mumkin, bunday holatda bu composite key deb ataladi).

  • PRIMARY KEY qiymatlari bazada har doim noyob bo‘ladi.

• UNIQUE:

  • UNIQUE cheklovini bir nechta ustunda qo‘llash mumkin.

  • UNIQUE qiymatlari NULL bo'lishi mumkin.

  • Bir nechta UNIQUE cheklovlari jadvalda ishlatilishi mumkin.

  • UNIQUE qiymatlari bazada noyob bo‘ladi, lekin NULL qiymatlar bir necha bor bo‘lishi mumkin.

4 Bir nechta PRIMARY KEY ustunlari (Composite Key)

Agar jadvalda bir nechta ustunlarni kombinatsiya qilib, PRIMARY KEY sifatida belgilash zarur bo'lsa, bunday holat composite primary key deb ataladi. Bu holatda bir nechta ustunlar birgalikda noyob qiymatni tashkil qiladi.

Sintaksis:

CREATE TABLE jadval_nomi (
    ustun1_nomi ustun1_turi,
    ustun2_nomi ustun2_turi,
    PRIMARY KEY (ustun1_nomi, ustun2_nomi)
);

Misol:

CREATE TABLE OrderDetails (
    OrderID INT,
    ProductID INT,
    Quantity INT,
    PRIMARY KEY (OrderID, ProductID)
);

Bu misolda OrderDetails jadvalidagi har bir buyurtma va mahsulot juftligi (OrderID va ProductID) noyob bo‘lishi kerak. Ya'ni, bir xil OrderID ga ega bo‘lgan bir nechta mahsulot bo‘lishi mumkin, lekin bir xil mahsulot bir nechta marta kiritilishi mumkin emas.

5 Cheklovlarni O'zgartirish va O'chirish

PRIMARY KEY yoki UNIQUE cheklovlarini jadval yaratishdan so‘ng o‘zgartirish yoki o‘chirish mumkin. Buning uchun ALTER TABLE operatori ishlatiladi.

• Cheklovni o‘chirish:

ALTER TABLE jadval_nomi
DROP CONSTRAINT cheklov_nomi;

Misol:

ALTER TABLE Employees
DROP CONSTRAINT Email_UNIQUE;

• Cheklovni o‘zgartirish: Agar PRIMARY KEY yoki UNIQUE cheklovini o‘zgartirish kerak bo‘lsa, uni o‘chirib, yangi cheklov qo‘yish zarur bo‘ladi.

Xulosa

SQL da PRIMARY KEY va UNIQUE cheklovlari ma’lumotlar bazasining yaxlitligini ta’minlashda muhim rol o'ynaydi. PRIMARY KEY faqat bitta bo‘lishi mumkin, va uning qiymatlari NOT NULL va noyob bo‘lishi kerak. UNIQUE esa bir nechta ustunlarda qo‘llanilishi mumkin va qiymatlar noyob bo‘lishi kerak, lekin NULL qiymatlar ruxsat etiladi. Har ikkisi ham jadvaldagi ma’lumotlarni boshqarishda va aniqlikni ta’minlashda yordam beradi.