Linuxdagi Virtual Fayl Tizimlari (/proc, /sys, /dev)

Kirish

Linux operatsion tizimi boshqa operatsion tizimlardan farqli o‘laroq, apparat resurslari va jarayonlar bilan ishlashda virtual fayl tizimlaridan foydalanadi. Bu fayl tizimlari tizimning jismoniy resurslari yoki ichki jarayonlarini virtual fayllar sifatida ko‘rsatadi. Ushbu virtual fayl tizimlari orqali tizim haqidagi ma’lumotlarni real vaqtda kuzatish va boshqarish imkoniyati mavjud. Linuxda asosiy virtual fayl tizimlari quyidagilar: /proc, /sys va /dev.

/proc – Jarayonlar va tizim ma’lumotlari katalogi

/proc katalogi Linux yadrosi tomonidan yaratiladigan virtual fayl tizimi bo‘lib, tizim jarayonlari va yadroning holati haqida ma’lumot beradi. Bu katalogdagi fayllar real xotirada saqlanmaydi, balki har safar o‘qilganda real vaqtda yaratilib, ma’lumotlarni qaytaradi.

Xususiyatlari:

• Fayllar va kataloglar tizim jarayonlari va yadroning turli jihatlarini aks ettiradi.

• Real vaqtda tizimning holatini kuzatish imkonini beradi.

• Foydalanuvchilar va tizim administratorlari uchun diagnostika vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

Asosiy tarkib:

1. /proc/[PID] – Har bir faol jarayon uchun o‘z katalogi. Bu katalog ichida jarayon haqida batafsil ma’lumotlar mavjud (masalan, cmdline, status, fd va boshqalar).

2. /proc/cpuinfo – Protsessor haqida texnik ma’lumot.

3. /proc/meminfo – Xotira holati va foydalanish haqida ma’lumot.

4. /proc/uptime – Tizim ishlagan vaqt davomiyligi haqida ma’lumot.

5. /proc/filesystems – Tizimda qo‘llab-quvvatlanadigan fayl tizimlari ro‘yxati.

Misollar:

• Protsessor haqida ma’lumotni ko‘rish:

  cat /proc/cpuinfo

• Xotira holatini kuzatish:

  cat /proc/meminfo

• Tizimning qancha vaqtdan beri ishlayotganligini ko‘rish:

  cat /proc/uptime

/proc katalogi diagnostika va tizim holatini kuzatish uchun juda qulay bo‘lib, tizim jarayonlari bilan bog‘liq barcha ma’lumotlarni real vaqtda taqdim etadi.

\/sys – Yadro va apparat boshqaruvi katalogi

/sys katalogi Linux yadrosi va apparat vositalari o‘rtasidagi muloqotni boshqaruvchi virtual fayl tizimidir. Ushbu katalogda apparat qurilmalari, drayverlar va boshqa tizim komponentlari haqida ma’lumotlar saqlanadi. /sys katalogi Linux yadrosining sysfs tizimidan foydalangan holda yaratiladi.

Xususiyatlari:

• Tizim apparat resurslarini boshqarish uchun ishlatiladi.

• Qurilmalar va drayverlar haqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.

• Real vaqtda apparat resurslarini sozlash va boshqarish imkonini beradi.

Asosiy tarkib:

1. /sys/devices – Tizimga ulangan barcha apparat qurilmalarining tuzilishi va ma’lumotlari.

2. /sys/class – Qurilmalar klassifikatsiyasi (masalan, net, block, tty va boshqalar).

3. /sys/module – Yadro modullari haqida ma’lumot.

4. /sys/block – Disk qurilmalari va bo‘limlari haqida ma’lumot.

Misollar:

• Tarmoq interfeyslari haqida ma’lumot ko‘rish:

  ls /sys/class/net

• Yadro modullari ro‘yxatini ko‘rish:

  ls /sys/module

/sys katalogi tizimning apparat resurslarini boshqarish va sozlash uchun muhim ahamiyatga ega. Tizim administratorlari ushbu katalogdan foydalanib, qurilmalar va yadro konfiguratsiyasini real vaqtda tahrirlashlari mumkin.

/dev – Qurilma fayllari katalogi

/dev katalogi Linux tizimidagi barcha apparat qurilmalarining fayl ko‘rinishidagi interfeysini o‘zida jamlagan. Linuxda barcha qurilmalar fayl sifatida taqdim etiladi va foydalanuvchilar yoki dasturlar ushbu fayllar orqali qurilmalarga murojaat qiladi.

Xususiyatlari:

• Qurilmalarga kirish va ularni boshqarish uchun maxsus fayllarni o‘z ichiga oladi.

• Qurilmalar fayllari ikkiga bo‘linadi: blokli qurilmalar va belgili qurilmalar.

  • Blokli qurilmalar (block devices): Disklar, USB qurilmalar (/dev/sda, /dev/sdb).

  • Belgili qurilmalar (character devices): Klaviatura, sichqoncha, seriyali portlar (/dev/tty, /dev/input/mouse0).

Asosiy tarkib:

1. /dev/sda – Asosiy disk qurilmasi.

2. /dev/tty – Terminal interfeysi qurilmalari.

3. /dev/null – Foydalanuvchi chiqish ma’lumotlarini yo‘q qiladigan maxsus qurilma.

4. /dev/random – Tizim tomonidan yaratiladigan tasodifiy raqamlar generatori.

5. /dev/loop – Virtual disk qurilmalari (masalan, ISO fayllarini ulash uchun).

Misollar:

• Asosiy disk qurilmasini ko‘rish:

  ls /dev/sda

• Terminal interfeyslarining ro‘yxatini ko‘rish:

  ls /dev/tty*

• Fayllarni /dev/null qurilmasiga yozib, ularni yo‘q qilish:

  echo "Bu ma'lumot yo‘q qilinadi" > /dev/null

/dev katalogi orqali tizim foydalanuvchilari va dasturlari qurilmalar bilan oson muloqot qilishlari mumkin. Qurilmalarning fayl sifatida ko‘rinishi Linuxning moslashuvchan va kuchli arxitekturasini ko‘rsatadi.

Virtual Fayl Tizimlarining O‘zaro Aloqasi

Linuxning /proc, /sys va /dev kataloglari tizimning samarali ishlashida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu kataloglar quyidagicha o‘zaro bog‘liq:

• /proc tizimdagi jarayonlar va yadroning ichki holati haqida ma’lumot beradi.

• /sys apparat va yadro konfiguratsiyasini boshqaradi.

• /dev qurilmalarga kirish va ularni boshqarish imkonini taqdim etadi.

Bu virtual fayl tizimlar tizim administratorlariga apparat resurslari va jarayonlar ustidan to‘liq nazorat o‘rnatish imkonini beradi.

Xulosa

Linuxdagi virtual fayl tizimlari – bu tizimni boshqarish va diagnostika qilishda asosiy vositalardan biridir. /proc katalogi tizim jarayonlari va yadroning holati haqida real vaqtda ma’lumot beradi, /sys katalogi apparat va yadro konfiguratsiyasini boshqaradi, /dev esa qurilmalar bilan muloqot qilish uchun maxsus fayllarni taqdim etadi. Ushbu virtual fayl tizimlari tizim administratorlari uchun diagnostika va sozlash jarayonlarini ancha osonlashtiradi.