Linux Shell va uning turlari (Bash, Zsh, Fish)

Shell nima ?

Linux tizimida shell – bu foydalanuvchi va operatsion tizim o‘rtasidagi muhim interfeys bo‘lib, tizim boshqaruvi va dasturlarni ishga tushirishni buyruqlar orqali amalga oshiradi. Shell foydalanuvchi tomonidan kiritilgan buyruqlarni qabul qiladi, ularni tahlil qiladi va natijalarni qaytaradi. Bu jarayon orqali foydalanuvchi tizim bilan bevosita muloqot qila oladi. Shell buyruq qatori interfeysi (CLI) sifatida ishlaydi va ko‘plab funksiyalarni boshqarish imkonini beradi, jumladan fayllar va kataloglarni boshqarish, dasturlarni ishga tushirish, skriptlarni bajarish va tizimning resurslarini nazorat qilish.

Linuxda shellning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• Buyruqlarni bajarish: Foydalanuvchi buyruqlarini qabul qilish va bajarish.

• Skriptlarni boshqarish: Foydalanuvchi tomonidan yozilgan shell skriptlari yordamida avtomatlashtirish jarayonlarini amalga oshirish.

• Ma'lumotlar oqimini boshqarish: Standart kirish, chiqish va xatolik oqimlari bilan ishlash.

• O‘zgaruvchilarni boshqarish: Tizim va foydalanuvchi muhiti o‘zgaruvchilarini saqlash va ulardan foydalanish.

Shell operatsion tizimdagi barcha komponentlar bilan samarali ishlash imkonini beradi. Foydalanuvchi o‘z ehtiyojlariga ko‘ra shellning turli variantlaridan foydalanishi mumkin. Linuxda mashhur bo‘lgan bir nechta shell turlari mavjud, ular orasida Bash, Zsh va Fish eng keng tarqalgan qobiqlar hisoblanadi.

Bash (Bourne Again Shell)

Bash – bu Linux tizimida eng ko‘p ishlatiladigan standart shell. 1989-yilda GNU loyihasi tomonidan yaratilgan Bash qobig‘i Bourne Shell (sh) ning takomillashtirilgan versiyasi hisoblanadi. Bash barcha zamonaviy Linux distributivlarida oldindan o‘rnatilgan bo‘lib, uning universal xususiyatlari skript yozish va avtomatlashtirish jarayonlarida keng foydalaniladi.

Bash qobig‘i foydalanuvchi uchun quyidagi qulayliklarni taqdim etadi:

• Skriptlash imkoniyatlari: Murakkab skriptlarni yaratish va bajarish imkonini beradi.

• Avtoto‘ldirish funksiyasi: Buyruqlar, fayl nomlari va kataloglarni avtomatik ravishda to‘ldirish imkoniyatiga ega.

• Tizimga moslik: Bash boshqa Unixga asoslangan operatsion tizimlar bilan ham mos ishlaydi.

Bashda buyruqlarni kiritish va bajarish jarayoni oddiy. Misol uchun, matn chiqarish uchun quyidagi buyruqni ishlatish mumkin:

echo "Salom, Bash!"

Bash qobig‘i foydalanuvchi muhiti konfiguratsiyasi uchun ~/.bashrc va ~/.profile kabi konfiguratsiya fayllaridan foydalanadi. Ushbu fayllarda o‘zgaruvchilar, aliaslar va dastlabki buyruqlar saqlanadi.

Zsh (Z Shell)

Zsh – Bashning takomillashtirilgan varianti bo‘lib, unda ko‘plab yangi funksiyalar va qulayliklar mavjud. Zsh dastlabki Unix qobiqlarining imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida ishlab chiqilgan. U zamonaviy Linux foydalanuvchilari orasida, ayniqsa, ilg‘or va tajribali foydalanuvchilar tomonidan mashhur bo‘lib, ko‘plab plaginlar va qisqa yo‘llar yaratish imkoniyatini taqdim etadi.

Zsh qobig‘i quyidagi asosiy xususiyatlarga ega:

• Avtomatik tavsiyalar: Buyruqlarni kiritish jarayonida tizim avtomatik ravishda parametrlarni va buyruqlarni tavsiya qiladi.

• Kengaytirilgan plaginlar: Oh My Zsh plagin menejeri yordamida tezkor buyruqlar, aliaslar va rangli interfeyslar yaratish imkoniyati mavjud.

• Moslashuvchan konfiguratsiya: Foydalanuvchi o‘z ehtiyojlariga ko‘ra shellni to‘liq sozlashi mumkin.

Zsh shellni o‘rnatish va ishga tushirish juda oddiy:

sudo apt install zsh
chsh -s /bin/zsh

Zsh qobig‘i ishlash muhiti konfiguratsiyasi uchun ~/.zshrc faylidan foydalanadi. Bu faylda aliaslar, qisqa yo‘llar va boshqa sozlamalar saqlanadi. Interaktivlik va qulaylik jihatidan Zsh Bashdan bir necha qadam oldinda.

Fish (Friendly Interactive Shell)

Fish – bu yangi foydalanuvchilar uchun mo‘ljallangan interaktiv shell bo‘lib, soddaligi va qulayligi bilan ajralib turadi. Fish ko‘p sozlashni talab qilmasdan darhol ishlashga tayyor bo‘ladi va foydalanuvchi uchun intuitiv interfeysni taqdim etadi. Fish shell o‘zining avtomatik tavsiyalar, rangli buyruq qatori va oddiy sintaksisi bilan tanilgan.

Fish shellning asosiy afzalliklari quyidagilardir:

• Avtoto‘ldirish va tavsiyalar: Buyruqlar va parametrlar avtomatik ravishda ekranda tavsiya etiladi.

• Rangli interfeys: Buyruqlarni to‘g‘ri kiritish uchun shell rangli ko‘rsatmalar va xatoliklarni ajratib beradi.

• Soddalashtirilgan konfiguratsiya: Fish shell murakkab sozlamalarni talab qilmaydi, barcha konfiguratsiyalar avtomatik tarzda amalga oshiriladi.

Fishni o‘rnatish va ishga tushirish uchun quyidagi buyruqlardan foydalaniladi:

sudo apt install fish
fish

Fish konfiguratsiya fayli ~/.config/fish/config.fish katalogida joylashgan bo‘lib, unda foydalanuvchi sozlamalari va aliaslar saqlanadi. Fish shell yangi foydalanuvchilar uchun juda qulay va foydalanish oson.

Shell turlarining taqqoslanishi

Linuxdagi mashhur shell turlari o‘z funksional imkoniyatlari va qulayliklariga ko‘ra farqlanadi. Quyidagi jadvalda Bash, Zsh va Fish shell turlarining asosiy xususiyatlari taqqoslanadi:

Xususiyatlar	Bash	Zsh	Fish
Standart shell	Ha	Yo‘q	Yo‘q
Avtoto‘ldirish	Ha	Juda rivojlangan	Juda rivojlangan
Plaginlar	Yo‘q	Ha (Oh My Zsh)	Ha
Interaktivlik	O‘rtacha	Yuqori	Juda yuqori
Konfiguratsiya	Keng sozlanadi	Juda keng	Minimal, avtomatik

Har bir shell foydalanuvchining ehtiyojlariga qarab tanlanadi. Yangi foydalanuvchilar uchun Fish shell qulay bo‘lsa, tajribali foydalanuvchilar Zsh yoki Bashni afzal ko‘rishi mumkin.

Xulosa

Shell Linux operatsion tizimining asosiy komponentlaridan biri bo‘lib, foydalanuvchi va tizim o‘rtasida muloqot vositasi sifatida xizmat qiladi. Bash, Zsh va Fish shell turlari o‘z imkoniyatlari va qulayliklari bilan foydalanuvchilarga moslashtirilgan. Bash qobig‘i skriptlash va avtomatlashtirish uchun keng qo‘llanilsa, Zsh ilg‘or funksiyalari va plaginlari bilan ajralib turadi. Fish esa boshlovchi foydalanuvchilar uchun qulay interfeys va avtomatik sozlash imkoniyatlarini taqdim etadi. Foydalanuvchi ehtiyojlariga ko‘ra shellni tanlash va undan samarali foydalanish tizim bilan ishlash jarayonini ancha osonlashtiradi.