Linuxning tarixi va rivojlanishi.
Last updated
Last updated
Bugungi kunda Linux dunyodagi eng keng tarqalgan operatsion tizimlardan biridir. Serverlar, superkompyuterlar, mobil qurilmalar (Android) va IoT qurilmalarining aksariyati Linux yadrosi asosida ishlaydi. Ammo bu ulkan tizim qanday rivojlandi va qanday qilib dunyo miqyosida ommalashdi? Bu bo‘limda Linuxning paydo bo‘lishi, tarixi, rivojlanish jarayoni va uning zamonaviy texnologiyalarga ta'siri haqida batafsil ma’lumot beriladi.
1960-yillarda kompyuter texnologiyalari jadal rivojlanayotgan bir davrda, AT&T Bell Labs, General Electric va MIT tomonidan qo‘shma loyiha sifatida Multics (Multiplexed Information and Computing Service) operatsion tizimi ishlab chiqila boshlandi. Ammo Multics juda murakkab va qimmat loyihaga aylanganligi sababli, Bell Labs undan voz kechdi.
1970-yillarda Bell Labs xodimlari Ken Thompson va Dennis Ritchie yangi va soddalashtirilgan tizim yaratishga kirishdi. Natijada, Unix operatsion tizimi paydo bo‘ldi. Bu tizim zamonaviy operatsion tizimlarning, jumladan, Linuxning ham asosi bo‘lib xizmat qildi. Unix modulli tuzilishga ega bo‘lib, yadro (kernel), qobiq (shell) va dasturiy ta'minot qatlamlaridan tashkil topgan edi.
Unix tez orada ilmiy muassasalar va universitetlarda ommalashib ketdi. Biroq, Unix yopiqlik va pullik model asosida tarqatilardi, bu esa dasturchilarni erkin va ochiq tizim yaratishga ilhomlantirdi.
1983-yilda Richard Stallman ochiq dasturiy ta’minot falsafasi asosida GNU (GNU’s Not Unix) loyihasini boshladi. Stallmanning maqsadi erkin va ochiq dasturiy ta’minot yaratish edi, chunki u dasturiy ta’minotlarning yopiqligidan norozi edi. GNU loyihasi Unix tizimiga o‘xshash, lekin butunlay bepul dasturiy ta’minot yaratishni maqsad qildi.
1985-yilda Stallman Free Software Foundation (FSF) fondini tashkil qildi va dasturlar uchun General Public License (GPL) litsenziyasini ishlab chiqdi. GNU loyihasi yillar davomida ko‘plab muhim dasturlarni yaratdi, ammo ularning o‘z yadrosi bo‘lmadi.
1991-yilga kelib, Linus Torvalds ismli finlyandiyalik talaba Unix tizimiga muqobil bo‘lgan o‘z yadro loyihasini yaratishga qaror qildi. O‘sha vaqtda u MINIX nomli o‘quv-tajriba tizimidan foydalanar edi, lekin u tizimning cheklovlari tufayli yangi loyihani boshladi.
1991-yilning 25-avgustida Linus Torvalds comp.os.minix forumida quyidagi xabarni yozdi:
"Salom, MINIX foydalanuvchilari! Men Unixga o‘xshash yangi, lekin bepul operatsion tizim ustida ishlamoqdaman. Bu faqat shaxsiy loyiha bo‘lib, hozirda o‘rganish va qiziqish uchun tayyorlanmoqda. Bu juda katta yoki professional narsa emas, lekin men uning boshqa MINIX foydalanuvchilari uchun foydali bo‘lishi mumkin deb o‘ylayman."
Torvalds o‘z loyihasini dastlab "Freax" deb nomlamoqchi edi, lekin uning loyihasi serverga yuklanayotganida linux nomi qo‘yildi. Shu nom rasmiylashib qoldi.
1991-yilning sentyabr oyida Torvalds Linuxning 0.01-versiyasini ommaga taqdim etdi. Bu yadro hali juda soddalashtirilgan va cheklangan funksiyalarga ega edi. Biroq dasturchilar bu loyihaga qiziqib, unga hissa qo‘sha boshladilar. Linus GPL litsenziyasini qabul qilib, Linuxni ochiq kodli loyihaga aylantirdi.
1990-yillarning boshida GNU loyihasi tomonidan ishlab chiqilgan turli xil dasturlar (bash, gcc, coreutils) Linux bilan birga ishlay boshladi. Shu tarzda GNU/Linux tizimi shakllandi. Ko‘plab ishlab chiquvchilar Linux kodiga o‘z hissasini qo‘sha boshladilar va Linux qisqa vaqt ichida kuchli, ko‘p funksiyali tizimga aylandi.
1994-yilda Linux 1.0-versiyasi chiqdi. Shu paytdan boshlab turli distributivlar paydo bo‘la boshladi. Eng mashhur dastlabki distributivlar quyidagilar edi:
Slackware – 1993-yilda chiqdi.
Debian – 1993-yilda Ian Murdock tomonidan tashkil qilindi.
Red Hat – 1995-yilda ommaga taqdim etildi.
2000-yillarda Linux korporativ sohada katta e'tiborga sazovor bo‘ldi. Serverlarda ishlatish uchun Red Hat Enterprise Linux (RHEL) va SUSE Linux Enterprise Server (SLES) kabi professional distributivlar ishlab chiqildi. Linux superkompyuterlar, bulut texnologiyalari va tarmoq qurilmalari uchun eng maqbul platforma sifatida tanildi.
Linuxning asosiy ustunliklari quyidagilarda edi:
Barqarorlik va yuqori samaradorlik.
Xavfsizlik va konfiguratsiya imkoniyatlari.
Ochiq manba kod va erkin rivojlanish.
2007-yilda Google kompaniyasi Linux yadrosi asosida Android operatsion tizimini yaratdi. Bugungi kunda dunyodagi smartfonlarning aksariyati Android tizimida ishlaydi. Shuningdek, Linux IoT (Internet of Things) qurilmalari, routerlar, xavfsizlik kameralarida ham keng qo‘llaniladi.
Bugungi kunda Linux nafaqat serverlar, balki ish stansiyalari, mobil qurilmalar va boshqa ko‘plab platformalarda ishlatiladi. Zamonaviy distributivlar, masalan, Ubuntu, Fedora, Arch Linux, yangi foydalanuvchilar uchun ham qulay va oson interfeyslarni taqdim etadi.
Linuxning kelajagi ochiq va erkin dasturiy ta’minot falsafasi asosida rivojlanishda davom etmoqda. Uning kuchli hamjamiyati va texnik imkoniyatlari tufayli u texnologiya sohasida yetakchiligini saqlab qolmoqda.
Linuxning tarixi ko‘p jihatdan dasturiy ta’minot erkinligi uchun kurash tarixi hisoblanadi. U ochiq kodli hamjamiyatning kuchi va hamkorlik orqali qanday qilib global muvaffaqiyatga erishish mumkinligini ko‘rsatib berdi. Bugungi kunda Linux hayotimizning barcha jabhalarida muhim o‘rin tutadi va texnologiyalarni rivojlantirishda davom etmoqda.
