SQL da Ma'lumotlar Bazasi Yaratish

1 Ma'lumotlar Bazasi (DB) Nima?

Ma’lumotlar bazasi (DB) — bu ma’lumotlar yig'indisi bo'lib, tizimda ma’lumotlarni saqlash, boshqarish va ularga ishlov berish imkonini beradi. Ma'lumotlar bazasini boshqarish tizimlari (DBMS) bu ma’lumotlarni tashkil etish, qidirish, yangilash va saqlashni samarali amalga oshiradi. Bular orasida mashhur DBMSlar: MySQL, PostgreSQL, Oracle, va Microsoft SQL Server kiradi.

Ma’lumotlar bazalari odatda quyidagi asosiy ob'ektlardan tashkil topgan:

• Jadvallar (Tables): Ma’lumotlar saqlanadigan asosiy struktura. Jadval ustunlar (columns) va satrlardan (rows) iborat.

• Indekslar (Indexes): Ma'lumotlarni tezroq qidirish uchun ishlatiladigan ma'lumotlar tuzilmasi.

• Ko'rinishlar (Views): Ma’lumotlarni vizual tarzda taqdim etuvchi virtual jadvallar.

• Saqlangan protseduralar (Stored Procedures): Avtomatik ravishda bajariladigan SQL skriptlari.

2 Ma'lumotlar Bazasi Yaratish

Ma'lumotlar bazasini yaratish — tizimda yangi ma'lumotlar bazasi tashkil qilishni anglatadi. Ma'lumotlar bazasini yaratishning asosiy maqsadi, uning o’ziga xos strukturasini aniqlash va unga tegishli ma’lumotlarni saqlash imkonini yaratishdir.

Ma'lumotlar bazasi yaratish uchun SQLda CREATE DATABASE operatori ishlatiladi. Bu operator ma'lumotlar bazasining nomini va uning yaratish parametrlarini belgilaydi.

Sintaksis:

CREATE DATABASE db_nomi;

Misol:

CREATE DATABASE SalesDB;

Bu buyruq SalesDB nomli yangi ma'lumotlar bazasini yaratadi.

3 Jadval Yaratish

Ma'lumotlar bazasidagi ma’lumotlarni saqlash uchun jadvallar (tables) yaratiladi. Jadvalning asosiy tuzilmasi — ustunlar (columns) va satrlardan (rows) iborat bo'ladi. Har bir ustun ma'lum bir turdagi ma’lumotlarni (masalan, matn, raqam, sana) saqlaydi.

Jadval yaratish uchun CREATE TABLE operatori ishlatiladi. Bu operator yordamida jadvaldagi ustunlar, ularning turlari va cheklovlar (constraints) belgilanishi mumkin.

Sintaksis:

CREATE TABLE jadval_nomi (
    ustun1_nomi ustun1_turi,
    ustun2_nomi ustun2_turi,
    ...
);

Misol:

CREATE TABLE Customers (
    CustomerID INT PRIMARY KEY,
    FirstName VARCHAR(50),
    LastName VARCHAR(50),
    Email VARCHAR(100)
);

Bu misolda Customers nomli jadval yaratildi. Unda CustomerID — asosiy kalit (primary key) bo'lib, foydalanuvchi haqida ma’lumotlar (FirstName, LastName, Email) saqlanadi.

4 Ma'lumotlar Bazasi Strukturasi

Jadval yaratishning muhim jihatlaridan biri — **cheklovlar (constraints)**ni o'rnatish. Cheklovlar jadvaldagi ma’lumotlarning to'g'riligini va yaxlitligini ta'minlash uchun ishlatiladi. Eng ko'p ishlatiladigan cheklovlar:

• PRIMARY KEY: Jadvalda har bir yozuvni noyob identifikatsiya qilish uchun ishlatiladi. Bir ustunda faqat bitta PRIMARY KEY bo'lishi mumkin.

• FOREIGN KEY: Jadvaldagi ustunlarni boshqa jadvaldagi ustunlar bilan bog'laydi. Bu ma’lumotlar orasidagi munosabatlarni saqlashni ta'minlaydi.

• NOT NULL: Ustundagi qiymatlar bo'sh bo'lishini taqiqlaydi.

• UNIQUE: Ustundagi har bir qiymat noyob bo'lishi kerakligini ta'minlaydi.

• CHECK: Ma’lumotlarning ma'lum bir shartga mosligini ta'minlaydi.

5 Ma'lumotlar Bazasi Turlari

SQL tizimlarida quyidagi asosiy ma'lumotlar bazasi turlari mavjud:

• Relatsion Ma'lumotlar Bazasi (RDBMS): Bu eng keng tarqalgan ma'lumotlar bazasi turi bo'lib, ma’lumotlar jadval shaklida saqlanadi. Masalan, MySQL, PostgreSQL, va Oracle.

• NoSQL Ma'lumotlar Bazasi: Bu bazalar noaniq tuzilmalar bilan ishlashga mo'ljallangan. Masalan, MongoDB, Cassandra, va Redis.

• Obyektga Yo'naltirilgan Ma'lumotlar Bazasi: Obyektga yo'naltirilgan tizimlar ma’lumotlarni obyektlar sifatida saqlaydi. Masalan, db4o.

• Graf Ma'lumotlar Bazasi: Bu tizimlar ma’lumotlar orasidagi bog'lanishlarni graf tuzilmalarida saqlaydi. Masalan, Neo4j.

6 Ma'lumotlar Bazasi Normalizatsiyasi

Ma'lumotlar bazasining normalizatsiyasi — bu ma'lumotlarning ortiqcha takrorlanishini kamaytirish va ma'lumotlarni samarali saqlash uchun jadval strukturasi yaratish jarayonidir. Normalizatsiya bir nechta bosqichda amalga oshiriladi:

1. Birlamchi normal shakl (1NF): Har bir ustundagi qiymatlar atomik (bo'linmas) bo'lishi kerak.

2. Ikkinchi normal shakl (2NF): Jadvalda barcha ustunlar to'liq asosiy kalitga bog'lanishi kerak.

3. Uchinchi normal shakl (3NF): Jadvalda har bir ustun faqat asosiy kalitga bog'lanishi kerak va boshqa ustunlarga bog'lanmasligi kerak.

7 Indekslar va Ularning Ahammiyati

Indekslar — bu ma'lumotlarni tezroq qidirish uchun ishlatiladigan tuzilmalardir. Ular ma'lumotlarni optimallashtirish va qidiruv tezligini oshirishda yordam beradi. Indekslar jadvalning ma'lum ustunlarida yaratiladi va ma'lumotlar bazasi so'rovlari tezroq bajarilishini ta’minlaydi.

8 Ma'lumotlar Bazasi Zaxira va Tiklash

Ma'lumotlar bazasining xavfsizligini ta'minlash uchun uning zaxirasini olish zarur. Zaxira olish ma'lumotlar bazasining mavjud holatini saqlashni ta’minlaydi, bu esa kerak bo'lganda tizimni tiklash imkonini beradi. SQLda BACKUP va RESTORE operatorlari yordamida ma'lumotlar bazasining zaxira nusxasi olinadi.

9 Ma'lumotlar Bazasi Xavfsizligi

Ma'lumotlar bazasining xavfsizligini ta'minlash uchun quyidagi amallar bajariladi:

• Foydalanuvchi huquqlari (permissions): Ma'lumotlar bazasiga kimlar kirish huquqiga ega ekanligini boshqarish.

• Ma'lumotlarni shifrlash (encryption): Ma'lumotlarni xavfsiz saqlash va ularga ruxsatsiz kirishni oldini olish.

• Audit loglari: Ma'lumotlar bazasida bajarilgan har bir harakatni qayd etish va tahlil qilish.

Xulosa

SQLda ma'lumotlar bazasini yaratish, boshqarish va unga ishlov berish ko'plab muhim tushunchalar va jarayonlarni o'z ichiga oladi. Normalizatsiya, indekslash, xavfsizlik va ma'lumotlar bazasining samarali ishlashi uchun muhimdir. Bu jarayonlarni o'rganish va amalda qo'llash tizimni boshqarish va ma'lumotlar xavfsizligini ta'minlashda yordam beradi. Ma'lumotlar bazasi dizayni va boshqaruvining to'g'ri yondashuvi tizimning tezligi, samaradorligi va ishonchliligini oshiradi.