1-2

11.1 Cheksiz sikl (Infinite Loop)

Cheksiz sikl – shart hech qachon noto‘g‘ri (false) bo‘lmagan va to‘xtovsiz davom etadigan sikl turidir. Bunday sikllar shartli yoki shartsiz tarzda tuzilishi mumkin. Ular odatda ma'lum bir voqea yoki foydalanuvchining aralashuvisidan keyin to‘xtaydi yoki maxsus operatorlar (masalan, break) orqali to‘xtatiladi. Bash skriptlarida cheksiz sikl yaratish uchun while true yoki for kabi konstruktsiyalar ishlatiladi.

Cheksiz sikl misollari:

1. while bilan cheksiz sikl:

#!/bin/bash

while true; do
    echo "Bu cheksiz sikl!"
    sleep 1  # Har bir iteratsiyadan keyin 1 soniya kutish
done

Tushuntirish:

• while true – Shart doim true bo‘lib turganligi sababli sikl to‘xtovsiz ishlaydi.

• sleep 1 – Har bir iteratsiyadan keyin 1 soniya kutadi, bu CPU yukini kamaytiradi.

• Bunday siklni foydalanuvchi odatda Ctrl + C tugmasi orqali to‘xtatadi.

1. for bilan cheksiz sikl:

#!/bin/bash

for (( ;; )); do
    echo "Bu for sikli cheksiz davom etadi."
done

Tushuntirish:

• for (( ;; )) – C-uslubdagi for sikli uchun hech qanday shart va to‘xtatish qoidalari ko‘rsatilmaganligi sababli, u cheksiz davom etadi.

• Bu usul ham CPUni yuklaydi va Ctrl + C orqali to‘xtatilishi mumkin.

Cheksiz sikldan foydalanish amaliyoti:

Cheksiz sikllar quyidagi holatlarda qo‘llanilishi mumkin:

• Server dasturlari yoki xizmatlari doimiy ravishda ishlashi kerak bo‘lganda.

• Foydalanuvchi inputini qayta-qayta tekshirish kerak bo‘lgan interaktiv dasturlarda.

• Ma'lum vaqtda muayyan vazifalarni bajaruvchi avtomatlashtirilgan jarayonlarda.

Siklni to‘xtatish:

Cheksiz siklni ichki shart orqali to‘xtatish uchun break operatori ishlatiladi.

Misol:

#!/bin/bash

while true; do
    read -p "Chiqarish uchun 'exit' yozing: " input
    if [[ $input == "exit" ]]; then
        echo "Sikl to‘xtatildi."
        break  # Shart bajarilganda siklni to‘xtatadi
    fi
    echo "Siz kiritgan ma'lumot: $input"
done

Natija:

• Foydalanuvchi "exit" yozsa, sikl to‘xtatiladi.

• Boshqa har qanday ma'lumot kiritilsa, sikl davom etadi va kiritilgan ma'lumot ekranga chiqariladi.

11.2 Funksiyadan qaytish (Function Return)

Bashda funksiya – bu ma'lum bir vazifani bajaruvchi kod blokidir. Funksiya tugagandan so‘ng, u return operatori orqali qiymat qaytarishi yoki bevosita echo orqali natijani ekranga chiqarishi mumkin. return operatori funksiya tugagandan so‘ng, dastur oqimiga qaytish kodi (exit code) yuboradi.

Sintaksis:

my_function() {
    # Bajariladigan kodlar
    return [exit_code]
}

• return – Funksiyani tugatib, chiqish kodini qaytaradi.

• exit_code – 0 muvaffaqiyatli bajarilganligini, boshqa kodlar esa xatolik yoki boshqa holatlarni bildiradi.

Oddiy misol:

#!/bin/bash

# Funksiya e'lon qilish
my_function() {
    echo "Bu funksiya bajarildi."
    return 0  # Muvaffaqiyatli tugash kodi
}

# Funksiyani chaqirish
my_function
echo "Funksiya chiqish kodi: $?"

Tushuntirish:

• my_function – Funksiya nomi.

• echo "Bu funksiya bajarildi." – Funksiya ichida buyruqni bajaradi va ekranga xabar chiqaradi.

• return 0 – Funksiya muvaffaqiyatli bajarilganligini bildiradi (0 – muvaffaqiyat kodi).

• $? – Oxirgi bajarilgan funksiyaning yoki buyrug‘ning chiqish kodini ko‘rsatadi.

Xato kod bilan qaytish:

#!/bin/bash

my_function() {
    echo "Bu funksiya bajarilmadi!"
    return 1  # Xato kodi bilan tugadi
}

my_function

# Chiqish kodini tekshirish
if [[ $? -ne 0 ]]; then
    echo "Xatolik yuz berdi. Funksiya chiqish kodi: $?"
fi

Tushuntirish:

• return 1 – Funksiya xato kodi bilan tugaydi (1 – muvaffaqiyatsiz kod).

• if [[ $? -ne 0 ]] – Agar funksiya muvaffaqiyatli bajarilmagan bo‘lsa (kod 0 ga teng emas), xabar chiqariladi.

Parametrli funksiya:

Funksiyalar parametrlarni qabul qilishi mumkin.

#!/bin/bash

# Parametrli funksiya
add_numbers() {
    local sum=$(( $1 + $2 ))
    echo "Natija: $sum"
}

# Funksiyani parametrlar bilan chaqirish
add_numbers 5 10

Tushuntirish:

• add_numbers – Funksiya nomi.

• $1, $2 – Funksiyaga uzatilgan birinchi va ikkinchi parametrlar.

• local sum=$(( $1 + $2 )) – Mahalliy o‘zgaruvchi yaratilib, ikki parametr yig‘indisi saqlanadi.

• echo "Natija: $sum" – Yig‘indi ekranga chiqariladi.

Natija:

Natija: 15

Rekursiv funksiya (o‘zini-o‘zi chaqiruvchi):

#!/bin/bash

# Faktorialni hisoblovchi rekursiv funksiya
factorial() {
    if [[ $1 -le 1 ]]; then
        echo 1
    else
        local temp=$(( $1 - 1 ))
        local result=$(factorial $temp)
        echo $(( $1 * result ))
    fi
}

# Funksiyani chaqirish
read -p "Raqam kiriting: " number
echo "Faktorial: $(factorial $number)"

Tushuntirish:

• Funksiya o‘zini-o‘zi chaqirib, rekursiv hisoblashni amalga oshiradi.

• factorial funksiya raqamning faktorialini qaytaradi.

Xulosa:

• Cheksiz sikl – shart noto‘g‘ri bo‘lmaguncha to‘xtovsiz ishlaydigan sikldir.

• Funksiyadan qaytish – funksiya bajarilganidan so‘ng chiqish kodini yoki natijani qaytaradi.

• Funksiyalar dastur logikasini soddalashtirish va kodni qayta ishlatish imkoniyatini beradi.