TCP/IP modeli: Tushuncha va uning 4 darajasi

TCP/IP modeli (Transmission Control Protocol/Internet Protocol) – bu kompyuter tarmoqlari va internetda ma'lumotlarni uzatishni ta'minlaydigan amaliy model. U OSI modelining soddalashtirilgan va keng qo‘llaniladigan versiyasi hisoblanadi. Bu model internetning asosiy ishlash tamoyillarini belgilaydi va 4 ta darajadan iborat.

TCP/IP modelining asosiy xususiyatlari

1. TCP/IP modeli tarmoqlar o‘rtasidagi ma'lumot uzatishni soddalashtirish uchun yaratilgan.

2. Internetdagi barcha protokollar ushbu model asosida ishlaydi.

3. Modelning har bir darajasi o‘z vazifasiga ega va ma'lumot uzatishda o‘zaro bog‘langan.

4. Bu model real hayotdagi dastur va qurilmalar o‘rtasida ishlatiladi.

TCP/IP modeli darajalari

TCP/IP modeli 4 ta darajadan iborat:

1. Application Layer (Ilova darajasi)

2. Transport Layer (Transport darajasi)

3. Internet Layer (Internet darajasi)

4. Network Access Layer (Tarmoqga kirish darajasi)

Quyidagi diagramada esa keltirib o'tilgan hammasi

1 Application Layer (Ilova darajasi)

Tavsif

Bu daraja foydalanuvchilar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot qiladi va tarmoq xizmatlarini taqdim etadi. Ilova darajasida protokollar foydalanuvchilarga internetdan samarali foydalanish imkonini beradi.

Asosiy vazifalari

• Foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatish (veb-sahifalar, elektron pochta, fayl uzatish).

• Ma'lumotlarni formatlash, uzatish va qabul qilish.

• Dasturlarni tarmoq bilan ulash (masalan, veb-brauzer).

Asosiy protokollar

• HTTP/HTTPS: Veb-sahifalarni yuklash uchun.

• FTP (File Transfer Protocol): Fayllarni tarmoq orqali uzatish.

• SMTP (Simple Mail Transfer Protocol): Elektron pochta uzatish uchun.

• DNS (Domain Name System): Domen nomlarini IP-manzillarga o‘zgartirish.

Misol

Agar foydalanuvchi brauzerda biror veb-sahifani ochsa, bu HTTP orqali ilova darajasida amalga oshiriladi.

2 Transport Layer (Transport darajasi)

Tavsif

Transport darajasi ma'lumotlarni segmentlarga bo‘lib, ularni ishonchli va ketma-ket yetkazib berishni ta'minlaydi. Ushbu daraja aloqani qurilmalar o‘rtasida boshqaradi.

Asosiy vazifalari

• Segmentlash va yig‘ish: Ma'lumotlarni kichik bo‘laklarga bo‘lib uzatish va ularni qabul qilganda tiklash.

• Ishonchli uzatish: Paketlarning yo‘qolishiga qarshi qayta uzatishni ta'minlash.

• Portlar bilan ishlash: Ma'lumotni to‘g‘ri ilovaga yo‘naltirish.

Asosiy protokollar

• TCP (Transmission Control Protocol): Ishonchli va ketma-ket ma'lumot uzatishni ta'minlaydi. Masalan, veb-sahifalarni yuklash.

• UDP (User Datagram Protocol): Tezkor, lekin ishonchsiz ma'lumot uzatishni ta'minlaydi. Masalan, video oqimlar.

Misol

Elektron pochta jo‘natishda TCP ma'lumotni segmentlarga bo‘lib, ularni qabul qiluvchiga ketma-ket yuboradi.

3 Internet Layer (Internet darajasi)

Tavsif

Internet darajasi ma'lumot paketlarini (packets) tarmoqda to‘g‘ri yo‘naltirish (routing) va manzilga yetkazish uchun ishlaydi. Ushbu daraja paketlarni boshqaradi va ularning yetkazib berilishini ta'minlaydi.

Asosiy vazifalari

• Yo‘naltirish (Routing): Paketlarni to‘g‘ri manzilga yo‘naltirish.

• IP manzillar bilan ishlash: Paketlar uchun manzilni belgilash.

• Tarmoq chegaralarini aniqlash: Bir tarmoqdan boshqasiga paketlarni o‘tkazish.

Asosiy protokollar

• IP (Internet Protocol): Ma'lumot paketlarini manzillash va yo‘naltirish.

  • IPv4: 32-bitli IP manzillarni ishlatadi (masalan, 192.168.1.1).

  • IPv6: 128-bitli IP manzillarni ishlatadi (masalan, 2001:0db8::ff00:42:8329).

• ICMP (Internet Control Message Protocol): Tarmoqdagi xatolarni aniqlash va xabar berish uchun ishlatiladi (masalan, Ping).

• ARP (Address Resolution Protocol): IP manzillarni MAC manzillarga o‘zgartiradi.

Misol

Agar biror qurilma boshqa tarmoqdagi qurilmaga ma'lumot yuborsa, Internet darajasi paketlarni to‘g‘ri yo‘naltirishni ta'minlaydi.

4 Network Access Layer (Tarmoqga kirish darajasi)

Tavsif

Bu daraja ma'lumotlarni jismoniy tarmoq (kabel, Wi-Fi va boshqalar) orqali uzatishni boshqaradi. Ushbu daraja OSI modelining Physical va Data Link qatlamlarini o‘z ichiga oladi.

Asosiy vazifalari

• Freymlar (frames) bilan ishlash: Ma'lumotlarni freymlarga o‘rash va ulardan yechish.

• Jismoniy ulanish: Tarmoq qurilmalari o‘rtasida signal uzatishni ta'minlash.

• MAC manzillar bilan ishlash: Ma'lumotlarni to‘g‘ri qurilmaga yo‘naltirish.

Asosiy texnologiyalar

• Ethernet, Wi-Fi, DSL, Fiber-optik kabellar.

• Tarmoq kartalari (NIC – Network Interface Card).

Misol

Uy tarmog‘ida kompyuter internetga Ethernet kabeli yoki Wi-Fi orqali ulanadi – bu Network Access darajasida amalga oshiriladi.

TCP/IP modelining qatlamlarini solishtirish

TCP/IP darajasi	Vazifasi	Protokollar/texnologiyalar
Application	Foydalanuvchi dasturlari bilan ishlash	HTTP, FTP, SMTP, DNS
Transport	Ma'lumotni segmentlash, ishonchli yetkazib berish	TCP, UDP
Internet	Paketlarni manzillash va yo‘naltirish	IP, ICMP, ARP
Network Access	Ma'lumotlarni fizik darajada uzatish va ulanishni boshqarish	Ethernet, Wi-Fi, MAC

OSI modeli va TCP/IP modelining solishtirishi

OSI modeli	TCP/IP modeli
7. Application	Application
6. Presentation	Application
5. Session	Application
4. Transport	Transport
3. Network	Internet
2. Data Link	Network Access
1. Physical	Network Access

Xulosa

TCP/IP modeli internetning asosiy ishlash tamoyillarini belgilaydi va real hayotda keng qo‘llaniladi. Bu modelning 4 darajasi ma'lumotni foydalanuvchi ilovasidan fizik tarmoq orqali boshqa qurilmaga ishonchli yetkazishni ta'minlaydi. Ushbu modelni tushunish tarmoqlarni boshqarish va ulardan samarali foydalanish uchun muhimdir. TCP/IP modeli IT sohasidagi ko‘plab sohalarda, xususan, dasturlash, tarmoq boshqaruvi va kiberxavfsizlikda qo‘llaniladi.