6 - BOB. Pythonda Obyektga Yo’naltirilgan Dasturlash (OOP)

Obyektga yo’naltirilgan dasturlash (OOP) bu dasturlash paradigmasi bo‘lib, Python kabi zamonaviy dasturlash tillarida keng qo‘llaniladi. OOP yordamida dasturlarni obyektlar va ularning o‘zaro munosabatlari orqali tashkil etish mumkin. Python-da sinflar (class) va obyektlar (object) orqali OOPning barcha tushunchalarini amaliyotda qo‘llash oson. Pythonda deyarli barcha narsa ob'ekt bo‘lib, ular sinf yordamida aniqlanadi.

OOPning asosiy tushunchalari quyidagilar:

• Obyekt (Object): Obyekt bu haqiqiy dunyodagi narsa yoki mantiqiy birlikni ifodalaydigan dasturiy element. Masalan, mashina, talaba, kitob, va hokazolar obyekt bo‘lishi mumkin.

• Sinf (Class): Obyektlarni yaratish uchun ishlatiladigan shablon. Sinf obyektning barcha xususiyatlarini va metodlarini o‘zida saqlaydi.

• Metod (Method): Obyektning bajaradigan amallari (funksiyalari). Bu obyektlar uchun xos amallarni bajaradigan funksiya.

• Vorislik (Inheritance): Bir sinfning boshqa sinfdan xususiyat va metodlarni meros qilib olishi jarayoni. Bu kodning qayta ishlatilishini ta'minlaydi.

• Polimorfizm (Polymorphism): Bir xil metodlarning turli sinflar tomonidan turli xil tarzda bajarilishi.

• Inkapsulyatsiya (Encapsulation): Ma'lumot va funksiyalarni bitta obyekt ichiga joylash va tashqi kirishni cheklash jarayoni.

• Abstraktsiya (Abstraction): Ma'lumotlarning faqat kerakli qismini ko'rsatib, boshqa murakkab tafsilotlarni yashirish.

6 - 1 Ob'ekt va Sinf

Nazariy Ma'lumotlar

Obyekt (Object): Obyekt bu sinfning aniq namunasidir. Har bir obyekt o‘ziga xos xususiyatlar va amallarga ega. Masalan, agar sizda "Mashina" sinfi bo‘lsa, bu sinf orqali bir nechta mashina obyektlarini yaratishingiz mumkin: bitta mashina qora, boshqasi oq, bitta Tesla, boshqasi BMW bo‘lishi mumkin.

Sinf (Class): Sinf obyektlarni yaratish uchun shablon bo‘lib, uning ichida obyektning atributlari va metodlari belgilanadi.

Amaliy Misol: Oddiy Sinf va Obyekt

# Sinfni yaratish
class Mashina:
    def __init__(self, model, rang):
        self.model = model  # Atributlar
        self.rang = rang

    def ma'lumot(self):
        print(f"Mashina modeli: {self.model}, rangi: {self.rang}")

# Obyekt yaratish
mashina1 = Mashina("Tesla", "Qora")
mashina1.ma'lumot()

Tushuntirish:

• Bu misolda Mashina sinfi yaratildi. Unga model va rang atributlari biriktirilgan.

• __init__() bu konstruktor bo'lib, yangi obyekt yaratilganda avtomatik ravishda ishlaydi.

• Obyekt yaratilib, ma'lumot() metodi chaqiriladi.

• Natija:

  Mashina modeli: Tesla, rangi: Qora

6 - 2 Sinflar Va Obyektlar

Nazariy Ma'lumotlar

Sinf obyektlarni yaratish uchun asosiy shablon hisoblanadi. Sinf ichida metodlar va atributlar mavjud bo‘ladi. Obyektlar esa sinfning konkret misollari bo‘lib, har bir obyektga o‘zining xususiyatlari va metodlari biriktiriladi.

Atributlar sinfda obyektning xususiyatlarini belgilaydi, masalan: ism, yosh, narx. Metodlar esa obyektning xatti-harakatlarini aniqlovchi funksiyalardir, masalan: ma'lumotni chiqarish, hisoblash, va hokazo.

Amaliy Misol: Sinf Va Obyektlar

class Talaba:
    def __init__(self, ism, yosh):
        self.ism = ism
        self.yosh = yosh

    def ma'lumot(self):
        print(f"Ism: {self.ism}, Yosh: {self.yosh}")

# Obyekt yaratish
talaba1 = Talaba("Ali", 20)
talaba2 = Talaba("Zaynab", 22)

# Obyektlar metodlarini chaqirish
talaba1.ma'lumot()
talaba2.ma'lumot()

Tushuntirish:

• Bu yerda Talaba sinfi yaratilgan. Uning ism va yosh atributlari mavjud.

• __init__() konstruktor yordamida obyekt yaratishda qiymatlar beriladi.

• Natija:

  Ism: Ali, Yosh: 20
  Ism: Zaynab, Yosh: 22

6 - 3 Konstruktor Tushunchasi

Nazariy Ma'lumotlar

Konstruktor bu obyekt yaratilganda avtomatik ravishda ishlaydigan metod bo‘lib, u obyektning boshlang‘ich holatini belgilaydi. Pythonda konstruktorni __init__() metodi orqali yaratamiz. Konstruktor obyekt yaratishda atributlarga qiymat berish imkonini beradi.

Amaliy Misol: Konstruktor Bilan Sinf

class Ishchi:
    # Konstruktor
    def __init__(self, ism, lavozim):
        self.ism = ism
        self.lavozim = lavozim

    def ma'lumot(self):
        print(f"Ishchi: {self.ism}, Lavozim: {self.lavozim}")

# Obyekt yaratish
ishchi1 = Ishchi("Akmal", "Dasturchi")
ishchi2 = Ishchi("Sanjar", "Muhandis")

# Metodlarni chaqirish
ishchi1.ma'lumot()
ishchi2.ma'lumot()

Tushuntirish:

• __init__() konstruktor yordamida obyekt yaratishda ism va lavozim parametrlariga qiymatlar berildi.

• Natija:

  Ishchi: Akmal, Lavozim: Dasturchi
  Ishchi: Sanjar, Lavozim: Muhandis

6 - 4 Vorislik Tushunchasi

Nazariy Ma'lumotlar

Vorislik bu sinflar o‘rtasidagi munosabat bo‘lib, bir sinf boshqa sinfdan xususiyatlar va metodlarni meros qilib oladi. Vorislik orqali biz yangi sinf yaratishda eski sinfdagi kodlarni qayta ishlatamiz. Vorislikda:

• Ona sinf (superclass): Meros beruvchi sinf.

• Bola sinf (subclass): Meros oluvchi sinf.

Amaliy Misol: Vorislik

# Ona sinf
class Hayvon:
    def __init__(self, nomi):
        self.nomi = nomi

    def ovoz(self):
        print(f"{self.nomi} ovoz chiqaradi.")

# Bola sinf
class It(Hayvon):
    def ovoz(self):
        print(f"{self.nomi} vov-vov qiladi.")

# Bola sinf
class Mushuk(Hayvon):
    def ovoz(self):
        print(f"{self.nomi} miyov-miyov qiladi.")

# Obyektlar yaratish
it = It("Rex")
mushuk = Mushuk("Tom")

# Metodlarni chaqirish
it.ovoz()
mushuk.ovoz()

Tushuntirish:

• Hayvon — bu ona sinf, unda umumiy ovoz() metodi mavjud.

• It va Mushuk esa bola sinflar bo‘lib, ular ona sinfdagi ovoz() metodini o‘zlariga xos qilib o‘zgartiradi.

• Natija:

  Rex vov-vov qiladi.
  Tom miyov-miyov qiladi.

Super() Funktsiyasi:

super() funksiyasi ona sinfning metodlarini bola sinfda chaqirish uchun ishlatiladi.

class OtaSinf:
    def __init__(self, nomi):
        self.nomi = nomi

    def salom(self):
        print(f"Salom, mening ismim {self.nomi}.")

# Voris sinf
class VorisSinf(OtaSinf):
    def salom(self):
        super().salom()  # Ona sinf metodini chaqirish
        print("Bu voris sinfdan salom!")

# Obyekt yaratish
voris = VorisSinf("Ali")
voris.salom()

Natija:

Salom, mening ismim Ali.
Bu voris sinfdan salom!

6 - 5 Polimorfizm (Polymorphism)

Nazariy Ma'lumotlar

Polimorfizm bu bir xil nomdagi metodlarning turli sinflarda har xil ish bajarishi. Bu tushuncha OOPda ko'p shaklga ega bo‘lish degan ma'noni anglatadi. Polimorfizm yordamida bitta funksiyani turli sinflar uchun turlicha ishlatish mumkin. Masalan, bir sinfda bir metod boshqa sinfda bir xil nom bilan boshqa vazifani bajarishi mumkin.

Polimorfizmning afzalliklari:

• Bir xil metod yoki funksiya turli sinflarda turlicha ishlashi mumkin.

• Bu OOPda moslashuvchanlikni oshiradi va kodni qayta ishlatish imkonini beradi.

Amaliy Misol: Polimorfizm

class Hayvon:
    def ovoz(self):
        pass

class It(Hayvon):
    def ovoz(self):
        print("Vov-vov")

class Mushuk(Hayvon):
    def ovoz(self):
        print("Miyov-miyov")

# Obyekt yaratish
it = It()
mushuk = Mushuk()

# Polimorfizmni ko'rsatish
for hayvon in (it, mushuk):
    hayvon.ovoz()

Tushuntirish:

• Hayvon sinfi umumiy metod (ovoz) bilan ta'minlaydi, lekin har bir bola sinf bu metodni o‘z uslubida qayta aniqlaydi.

• Polimorfizm orqali bir xil metod (ovoz()) turli sinflarda turlicha ishlaydi.

• Natija:

  Vov-vov
  Miyov-miyov

Metodlarni Overriding (Qayta aniqlash)

Overriding bu ona sinfdagi metodni bola sinfda qayta aniqlash imkonini beradi. Bu usul orqali bola sinf ona sinfdan meros qilib olingan metodni o‘zgartirishi mumkin.

class Hayvon:
    def ovoz(self):
        print("Hayvon ovoz chiqaradi")

class It(Hayvon):
    def ovoz(self):
        print("Vov-vov")

# Obyekt yaratish
it = It()
it.ovoz()  # Ovoz metodini It sinfi uchun qayta aniqlash

Natija:

Vov-vov

---

6 - 6 Inkapsulyatsiya (Encapsulation)

Nazariy Ma'lumotlar

Inkapsulyatsiya bu obyektning barcha ma'lumotlari va funksiyalarini bir joyga to‘plab, ular bilan tashqi dunyo orasida kirishni cheklash jarayonidir. Inkapsulyatsiya ma'lumotlarni himoya qilishning muhim qismi hisoblanadi, chunki u xatoliklar yoki noto‘g‘ri ishlatishdan saqlaydi.

Python-da inkapsulyatsiya yordamida obyektning atributlarini tashqi kirishdan yashirish (private) yoki faqat o'qish (read-only) huquqini ta'minlash mumkin. Bu dasturiy xatolarning oldini oladi va obyektning ichki holatlarini boshqarishni osonlashtiradi.

Python-da atributlarni yashirish uchun atribut nomining boshiga ikki tag chiziq (__) qo'yiladi.

Amaliy Misol: Inkapsulyatsiya

class BankHisob:
    def __init__(self, balans):
        self.__balans = balans  # Private atribut

    def balans_ol(self):
        return self.__balans

    def balans_oshir(self, miqdor):
        if miqdor > 0:
            self.__balans += miqdor

# Obyekt yaratish
hisob = BankHisob(1000)
print(hisob.balans_ol())  # Balansni ko'rish

# Balansni oshirish
hisob.balans_oshir(500)
print(hisob.balans_ol())  # Yangi balans

Tushuntirish:

• __balans private atribut hisoblanadi va tashqi tomondan unga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirib bo‘lmaydi.

• balans_ol() va balans_oshir() metodlari orqali balansga kirish va uni o‘zgartirish mumkin.

• Natija:

  1000
  1500

6 - 7 Abstraktsiya (Data Abstraction)

Nazariy Ma'lumotlar

Abstraktsiya bu obyektning faqat kerakli qismini ko‘rsatib, boshqa murakkab tafsilotlarni yashirish jarayonidir. Bu dasturlashning soddalashishiga va kodning murakkab qismlarini boshqarishda yordam beradi. Abstraktsiya orqali foydalanuvchiga obyektning faqat tashqi xatti-harakati ko‘rsatiladi, uning ichki ishlash jarayoni yashirin bo‘ladi.

Python'da abstraktsiyaga erishish uchun abstract sinflardan foydalaniladi. Abstract sinflarni yaratishda abc (Abstract Base Class) moduli va @abstractmethod dekoratori ishlatiladi.

Amaliy Misol: Abstraktsiya

from abc import ABC, abstractmethod

# Abstrakt sinf
class Transport(ABC):
    @abstractmethod
    def harakatlan(self):
        pass

# Avtomobil sinfi
class Avtomobil(Transport):
    def harakatlan(self):
        print("Avtomobil harakatlanmoqda")

# Poyezd sinfi
class Poyezd(Transport):
    def harakatlan(self):
        print("Poyezd harakatlanmoqda")

# Obyektlar yaratish
avto = Avtomobil()
poyezd = Poyezd()

# Har bir transport turi harakatlanish usulini ko'rsatadi
avto.harakatlan()
poyezd.harakatlan()

Tushuntirish:

• Transport abstrakt sinfi har qanday transport vositasi uchun umumiy metodni belgilaydi.

• Avtomobil va Poyezd sinflari bu metodni o‘z usulida aniqlaydi.

• Natija:

  Avtomobil harakatlanmoqda
  Poyezd harakatlanmoqda

6 - 8 Obyektga Yo’naltirilgan Dasturlashning Afzalliklari

• Qayta ishlatish imkoniyati: Bir sinfni yoki metodni bir necha marta ishlatish mumkin. Bu kodni qisqartiradi va tizimni tushunarli qiladi.

• Modullashuv: Dastur kodini qismlarga ajratib yozish osonlashadi.

• Ma'lumotlarni yashirish (Inkapsulyatsiya): Ma'lumotlar tashqi tomondan himoyalanadi.

• Kengayish: Vorislik yordamida yangi sinflar yaratish osonlashadi.

• Moslashuvchanlik: Polimorfizm orqali bir xil metodlar har xil obyektlar uchun turlicha ishlaydi.

Xulosa

Pythonda obyektga yo'naltirilgan dasturlash (OOP) dastur tuzilmasini oson tushunarli va modulli tarzda yozish imkonini beradi. Sinflar va obyektlar orqali kodni qayta ishlatish, uni kengaytirish va muhofaza qilish osonlashadi.

• Obyektlar va sinflar — kodning asosiy tuzilmasi.

• Polimorfizm — bir xil metodning turli sinflarda turlicha ishlashini ta'minlaydi.

• Inkapsulyatsiya — ma'lumotlarni himoyalash uchun ishlatiladi.

• Abstraktsiya — murakkab ma'lumotlarni soddalashtiradi.

• Vorislik — kodni qayta ishlatish va kengaytirish uchun imkon beradi.

• Konstruktor obyekt yaratilganda unga boshlang'ich qiymatlarni berish uchun ishlatiladi.