1-3

8.1. Ishlarni boshqarish (Job handling)

Linuxda bir vaqtning o‘zida bir nechta ishlarni (jobs) yoki jarayonlarni (processes) boshqarish imkoniyati mavjud. Joriy terminal sessiyasida ishga tushirilgan buyruqlarni boshqarish orqali ularni to‘xtatish, davom ettirish yoki fon rejimiga o‘tkazish mumkin. Bu ishlarni samarali boshqarish tizim resurslarini optimal ishlatishga yordam beradi.

Nazariy tushuntirish:

• Job – terminal sessiyasida ishlayotgan buyruq yoki dastur.

• Process – tizim darajasida boshqariladigan jarayon. Har bir ish tizimda o‘zining jarayon identifikatoriga (PID) ega bo‘ladi.

• Linuxda buyruqlarni bajarish holatlari:

  • Foreground (asosiy rejim): Ish to‘g‘ridan-to‘g‘ri terminalda bajariladi.

  • Background (fon rejimi): Buyruq terminaldan ajratib, fon rejimida ishlaydi.

Amaliy buyruqlar va misollar:

1. Ishni fon rejimiga o‘tkazish:

   sleep 60 &

   Bu buyruq sleep funksiyasini fon rejimida ishga tushiradi. & belgisi buyruqni fon rejimiga o‘tkazadi.

2. Hozirgi ishlayotgan ishlarni ko‘rsatish:

   jobs

   Bu buyruq barcha joriy sessiyada ishlayotgan ishlarni ko‘rsatadi. Natija quyidagicha bo‘lishi mumkin:

   [1]+  Running  sleep 60 &

3. Ishni to‘xtatish: Terminalda ishlayotgan ishni to‘xtatish uchun Ctrl + Z tugmasi bosiladi. Bu ishni vaqtincha to‘xtatadi va uni "stop" holatiga o‘tkazadi.

4. To‘xtatilgan ishni davom ettirish:

   fg %1

   Bu buyruq 1 raqamli ishni asosiy rejimga qaytaradi va davom ettiradi.

5. Fon rejimida ishlayotgan ishni boshqarish:

   bg %1

   Bu buyruq 1 raqamli ishni fon rejimida davom ettiradi.

6. Jarayonlar ro‘yxatini ko‘rsatish:

   ps aux

   Bu buyruq tizimdagi barcha jarayonlarni batafsil ro‘yxat bilan ko‘rsatadi.

Qo‘llanilish holatlari:

• Uzoq vaqt davom etadigan jarayonlarni fon rejimida ishga tushirish.

• Bir nechta dastur yoki jarayonlar o‘rtasida tezkor o‘tish.

• Jarayonlarni to‘xtatib, keyinchalik davom ettirish imkoniyati.

8.2. Muayyan portda ishlayotgan jarayonni tekshirish (Check which process is running on a specific port)

Linuxda tarmoq portlarida ishlayotgan jarayonlarni tekshirish muhim hisoblanadi. Bu usul orqali ma’lum bir portda qaysi dastur yoki xizmat ishlayotganligini aniqlash mumkin. Bu, ayniqsa, xavfsizlik va tarmoq diagnostikasida zarur.

Nazariy tushuntirish:

• Har bir jarayon tarmoqda ma’lum port orqali muloqot qiladi.

• Tarmoq portlari TCP yoki UDP protokollari orqali ishlaydi.

• Muayyan portda ishlayotgan jarayonni aniqlash uchun netstat, ss yoki lsof kabi vositalardan foydalaniladi.

Amaliy buyruqlar va misollar:

1. netstat yordamida tekshirish:

   netstat -tuln | grep :80

   Bu buyruq 80-portda ishlayotgan jarayonlarni ko‘rsatadi.

2. ss buyrug‘i yordamida:

   ss -tuln | grep :80

   Bu ham tarmoq portlari bo‘yicha ma’lumot beradi va jarayonlarni tahlil qiladi.

3. lsof yordamida portni tekshirish:

   lsof -i :80

   Bu buyruq 80-portda ishlayotgan jarayon haqida batafsil ma’lumot ko‘rsatadi, jumladan, jarayon identifikatori (PID) va dastur nomi.

4. Ma’lum bir protsessni aniqlash:

   ps -p $(lsof -t -i :80)

   Bu buyruq ma’lum portda ishlayotgan jarayon haqida batafsil ma’lumot beradi.

Qo‘llanilish holatlari:

• Tarmoq portlarini monitoring qilish.

• Xavfsizlik uchun noma’lum jarayonlarni aniqlash va boshqarish.

• Muammolarni bartaraf etishda portlarni tahlil qilish.

8.3. Fon rejimidagi ishni boshqaruvdan chiqarish (Disowning background job)

Ba'zan terminaldan ajratilgan (fon rejimida) ishlarni boshqaruvdan butunlay chiqarib yuborish kerak bo‘ladi. Buning uchun disown buyrug‘i ishlatiladi. Bu orqali terminal yopilgandan keyin ham ish davom etadi va jarayon boshqaruvga bog‘liq bo‘lmaydi.

Nazariy tushuntirish:

• disown buyrug‘i terminal boshqaruvidan fon rejimidagi ishlarni chiqarib tashlaydi.

• Bu jarayon terminal yopilgandan keyin ham ishlashda davom etadi.

• Bunday jarayonlar nohush to‘xtab qolishlardan himoyalangan bo‘ladi.

Amaliy buyruqlar va misollar:

1. Fon rejimida ishga tushirish:

   sleep 300 &

2. Fon rejimidagi ishni boshqaruvdan chiqarish:

   disown %1

   Bu buyruq 1 raqamli fon ishini boshqaruvdan chiqaradi.

3. Terminal yopilganidan keyin ham ishni davom ettirish: Jarayonni to‘xtatmaslik uchun uni disown orqali ajratib qo‘yish mumkin.

4. Hozirgi ishlar ro‘yxatini ko‘rsatish:

   jobs

   Natija:

   [1]+  Running  sleep 300 &

5. nohup buyrug‘i bilan ishni ajratish:

   nohup sleep 300 &

   Bu buyruq terminaldan to‘liq ajratilgan jarayon yaratadi va natijani nohup.out fayliga yozadi.

Qo‘llanilish holatlari:

• Uzoq davom etadigan jarayonlarni terminaldan ajratish.

• Terminalni yopganingizda muhim jarayonlarning to‘xtab qolmasligini ta’minlash.

• Server xizmatlarini fon rejimida boshqarish.

Xulosa:

• Ishlarni boshqarish – jarayonlarni to‘xtatish, davom ettirish va fon rejimiga o‘tkazish orqali samaradorlikni oshiradi.

• Portda ishlayotgan jarayonlarni tekshirish – tarmoq monitoringi va xavfsizlikni ta’minlashda muhim.

• Fon ishlarini boshqaruvdan chiqarish – terminal yopilgandan keyin ham jarayonlarni davom ettirish imkonini beradi.