Massivlar va ko'rsatkichlar (Massiv)

MASSIV so'zi dasturlash tillariga ham bog'liq. C# dasturlash tilida kompyuter xotirasiga bir o’zgaruvchi yordamida bir nechta qiymatlarda foydalanishga to’g’ri keladi. Bir o’zgaruvchi bilan bir nechta qiymat ustida amallar bajarish uchun berilgan ma’lumotlar bir turga mansub bo’lishi kerak. C# dasturlash tilida bir o’zgaruvchi yordamida bir nechta qiymatlardan foydalanish uchun massiv degan turdan foydalaniladi. Dasturlash tillarida ro’yxat yoki jadval ko’rinishidagi ma’lumotlarni massiv deb atashadi. Massiv so’zining ma’nosi o’lcham, o’lchov demakdir. Massivning barcha elementlari bitta turga mansub bo’lib, ular bitta nom bilan nomlanadi va bir-birlaridan nomerlari (indekslari) bilan farq qiladi.

1 Bir o'lchovli va ko'p o'lchovli massivlar

Bir o'lchovli massiv

Bir o'lchovli massiv (array) — bu bir xil turdagi elementlarning ketma-ket saqlanadigan to'plami. C dasturlash tilida massivlar bir xil turdagi o'zgaruvchilarning to'plamini xotirada ketma-ket joylashgan holatda saqlaydi. Har bir element indeks orqali murojaat qilinadi, bu esa massivni boshqarishni osonlashtiradi.

Bir o'lchovli massivni yaratish:

data_type array_name[size];

• data_type — massivdagi elementlarning turi (masalan, int, float, char).

• array_name — massiv nomi.

• size — massivdagi elementlar soni.

Misol: Bir o'lchovli massiv yaratish

#include <stdio.h>

int main() {
    int sonlar[5] = {1, 2, 3, 4, 5};  // 5 elementli butun sonlar massivi

    for (int i = 0; i < 5; i++) {
        printf("Element %d: %d\n", i, sonlar[i]);  // Har bir elementni ekranga chiqarish
    }

    return 0;
}

Tushuntirish:

• int sonlar[5] — 5 ta butun sonni saqlaydigan massiv e'lon qilindi. Elementlar indeks orqali (sonlar[i]) murojaat qilinadi.

Ko'proq nazariy ma'lumot:

C dasturlash tilida massiv nomi aslida ko'rsatkich sifatida ishlaydi. Massiv nomi uning birinchi elementining xotira manzilini bildiradi. Masalan, sonlar massivining nomi, birinchi element (sonlar[0]) joylashgan xotira manziliga ishora qiladi.

Massiv elementlariga murojaat:

C dasturlash tilida massiv elementlariga indeks orqali murojaat qilinadi:

• sonlar[0] — birinchi element.

• sonlar[4] — beshinchi element (indeks 0 dan boshlanadi).

Ko'p o'lchovli massivlar

Ko'p o'lchovli massivlar — bu ikki yoki undan ortiq o'lchovli massivlar bo'lib, odatda ular jadval yoki matritsa kabi tasvirlanadi. Eng ko'p ishlatiladigani 2 o'lchovli massivlar bo'lib, ular qatorlar va ustunlar shaklida ko'rinadi.

Ko'p o'lchovli massivni yaratish:

data_type array_name[rows][columns];

• rows — satrlar soni.

• columns — ustunlar soni.

Misol: Ikki o'lchovli massiv yaratish

#include <stdio.h>

int main() {
    int matritsa[2][3] = { {1, 2, 3}, {4, 5, 6} };  // 2 qator va 3 ustunli massiv

    for (int i = 0; i < 2; i++) {
        for (int j = 0; j < 3; j++) {
            printf("Element [%d][%d]: %d\n", i, j, matritsa[i][j]);
        }
    }

    return 0;
}

Tushuntirish:

• int matritsa[2][3] — bu yerda 2 qator va 3 ustundan iborat ikki o‘lchovli massiv yaratildi.

• matritsa[i][j] — har bir elementga qator va ustun indekslari orqali murojaat qilinadi.

2 Ko'rsatkichlar va ularning ishlatilishi

Ko'rsatkich nima ?

Ko'rsatkich (pointer) — bu o'zgaruvchilarning xotira manzilini saqlaydigan o'zgaruvchi. Ya'ni, pointer yordamida xotiradagi manzilga to'g'ridan-to'g'ri murojaat qilib, ma'lumotni o'qish yoki o'zgartirish mumkin.

Ko'rsatkichlar C dasturlash tilida juda qulay va kuchli vositadir. Ular xotira manzillarini saqlash va boshqarish imkonini beradi.

Ko'rsatkichni yaratish:

Ko'rsatkich e'lon qilish uchun ma'lumot turi oldiga * belgisini qo'yamiz:

data_type *pointer_name;

• data_type — ko'rsatkich qaysi turdagi ma'lumotga ishora qilayotganini bildiradi.

• pointer_name — pointerning nomi.

Misol: Ko'rsatkich yaratish va ishlatish

#include <stdio.h>

int main() {
    int son = 10;      // O'zgaruvchi
    int *ptr = &son;   // Pointer o'zgaruvchining xotira manzilini saqlaydi

    printf("Son qiymati: %d\n", son);
    printf("Sonning manzili: %p\n", ptr);  // Xotira manzili
    printf("Pointer orqali qiymat: %d\n", *ptr);  // Pointer orqali qiymatga murojaat

    return 0;
}

Tushuntirish:

• int *ptr — bu yerda ptr nomli ko'rsatkich butun sonning xotira manzilini saqlaydi.

• &son — son o'zgaruvchisining xotira manzilini bildiradi va ptr pointeriga yuklanadi.

• *ptr — bu pointer orqali qiymatni o'qish (dereferentsiya).

Ko'rsatkich bilan boshqa amallar:

Ko'rsatkich orqali qiymatni o'zgartirish

Ko'rsatkich yordamida o'zgaruvchining qiymatini o'zgartirish mumkin:

#include <stdio.h>

int main() {
    int son = 15;
    int *ptr = &son;

    printf("Dastlabki qiymat: %d\n", son);

    *ptr = 25;  // Pointer orqali qiymatni o'zgartirish
    printf("Yangilangan qiymat: %d\n", son);

    return 0;
}

Tushuntirish:

• *ptr = 25 — bu yerda pointer orqali son o'zgaruvchisining qiymati o'zgartirildi.

3 Ko'rsatkichlar va massivlar o'rtasidagi bog'liqlik

Massivlar va ko'rsatkichlar qanday bog'liq ?

Massiv nomi ko'rsatkichga juda o'xshaydi, chunki u massivning birinchi elementining xotira manzilini bildiradi. Bu shuni anglatadiki, massiv nomi ko'rsatkich sifatida ishlatilishi mumkin. C dasturlash tilida massiv nomi aslida massivning birinchi elementining ko'rsatkichidir.

Massiv va pointer o'rtasidagi bog'liqlik:

int sonlar[5] = {10, 20, 30, 40, 50};
int *ptr = sonlar;  // Massiv nomi birinchi elementning manziliga ishora qiladi

Yuqorida sonlar nomli massiv o'z-o'zidan ko'rsatkich sifatida ishlatilmoqda. ptr = sonlar orqali massivning birinchi elementining xotira manzili pointerga yuklanadi.

Misol: Massiv va pointer bilan ishlash

#include <stdio.h>

int main() {
    int sonlar[5] = {10, 20, 30, 40, 50};
    int *ptr = sonlar;  // Massiv nomi birinchi elementning manzilini bildiradi

    for (int i = 0; i < 5; i++) {
        printf("Pointer orqali massiv elementi: %d\n", *(ptr + i));  // Pointer orqali elementga murojaat
    }

    return 0;
}

Tushuntirish:

• int *ptr = sonlar — bu yerda ptr massivning birinchi elementining xotira manzilini saqlaydi.

• *(ptr + i) — pointer orqali massivning i-elementiga murojaat qilinmoqda.

Ko'rsatkich bilan massiv elementlarini o'zgartirish:

Massiv elementlarini pointer yordamida o'zgartirish ham mumkin:

#include <stdio.h>

int main() {
    int sonlar[5] = {10, 20, 30, 40, 50};
    int *ptr = sonlar;

    *(ptr + 2) = 100;  // 3-element qiymatini o'zgartirish

    for (int i = 0; i < 5; i++) {
        printf("Element %d: %d\n", i, sonlar[i]);
    }

    return 0;
}

Tushuntirish:

• *(ptr + 2) = 100 — pointer orqali massivning 3-elementining qiymati o'zgartirilmoqda.

4 GCC bilan ko'rsatkichlar va massivlar bilan ishlovchi dasturlarni tekshirish.

GCC (GNU Compiler Collection) haqida:

GCC — bu C va boshqa tillar uchun kompilyator bo'lib, u kodni kompilyatsiya qilish va ishga tushirish uchun ishlatiladi. GCC yordamida massivlar va ko'rsatkichlar bilan ishlaydigan dasturlarni tekshirish uchun quyidagi qadamlar bajariladi.

Dastur kodini faylga saqlash:

Misol uchun, yuqoridagi massivlar va pointerlar bilan ishlovchi kodni faylga saqlaymiz:

nano pointer_array.c

GCC bilan kompilyatsiya qilish:

Kompilyatsiya qilish uchun quyidagi buyruqni terminalga kiritamiz:

gcc pointer_array.c -o pointer_array

Bu buyruq pointer_array nomli bajariladigan fayl yaratadi.

Dasturni ishga tushirish:

Kompilyatsiyalangan dasturni ishga tushirish uchun quyidagi buyruqni kiriting:

./pointer_array

Bu buyruq dasturni ishga tushiradi va natijalar ekranga chiqariladi.