2 - BOB. Pythonda Ma’lumot Turlari Bilan Ishlash

Python dasturlash tilida ma'lumot turlari (data types) muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ular orqali ma'lumotlarni saqlash va ularning ustida turli operatsiyalarni bajarish mumkin. Ushbu bobda biz Pythonda mavjud bo‘lgan asosiy ma'lumot turlari va ularni qanday ishlatishni o‘rganamiz. Har bir mavzu bo‘yicha tushuntirishlar va amaliy misollar keltirilgan.

2 - 1 Pythonda Ma’lumot Turlari

Python’da ma'lumot turlari asosiy ravishda quyidagilardan iborat:

Numeric Types (Sonlar)
- int (butun sonlar)
- float (o‘nlik sonlar)
- complex (murakkab sonlar)
String Type (Satrlar)
- str (matn)
Boolean Type (Mantiqiy)
- bool (True yoki False)
Collection Types (To‘plamlar)
- list (ro‘yxatlar)
- tuple (kortejlar)
- set (to‘plamlar)
- dict (lug‘atlar)

Har bir tur o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ular ma'lumotlarni qanday saqlash va boshqarish mumkinligini belgilaydi.

Numeric Types (Sonlar)

Python’da sonlar uchta asosiy turga bo‘linadi:

Integer (int): Butun sonlar.
Floating-point (float): O‘nlik sonlar.
Complex (complex): Murakkab sonlar (reel va mavhum qismlardan iborat).

String Type (str)

Satrlar matnli ma'lumotlarni saqlash uchun ishlatiladi. Satrlar qo‘sh tirnoq (" yoki ') ichida yoziladi.

Boolean Type (bool)

Mantiqiy qiymatlar bo‘lib, faqat True yoki False qiymatlarini qabul qiladi.

Collection Types (To‘plamlar)

Ma'lumotlarni guruhlarda saqlash uchun ishlatiladigan turlar:

List (list): Tartiblangan va o‘zgaruvchan to‘plam.
Tuple (tuple): Tartiblangan, lekin o‘zgarmas to‘plam.
Set (set): Tartiblanmagan, unikal elementlardan iborat to‘plam.
Dictionary (dict): Kalit-qiymat juftliklaridan iborat to‘plam.

2 - 2 Pythonda Sonlar

Python’da sonlar bilan ishlash juda oson va qulay. Asosiy ravishda int, float, va complex turlari mavjud.

Integer (int)

Butun sonlarni ifodalash uchun ishlatiladi.

Misol:

x = 10
y = -5
z = 0

print(x)  # Natija: 10
print(y)  # Natija: -5
print(z)  # Natija: 0

Tushuntirish:

x = 10 — x o‘zgaruvchisiga 10 butun soni beriladi.
y = -5 — y o‘zgaruvchisiga -5 butun soni beriladi.
z = 0 — z o‘zgaruvchisiga 0 butun soni beriladi.
print(x) — x ning qiymatini ekranga chiqaradi.

Floating-point (float)

O‘nlik sonlarni ifodalash uchun ishlatiladi.

Misol:

a = 3.14
b = -0.001
c = 2.0

print(a)  # Natija: 3.14
print(b)  # Natija: -0.001
print(c)  # Natija: 2.0

Tushuntirish:

a = 3.14 — a o‘zgaruvchisiga 3.14 o‘nlik soni beriladi.
b = -0.001 — b o‘zgaruvchisiga -0.001 o‘nlik soni beriladi.
c = 2.0 — c o‘zgaruvchisiga 2.0 o‘nlik soni beriladi.
print(a) — a ning qiymatini ekranga chiqaradi.

Complex (complex)

Murakkab sonlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Ular reel va mavhum qismlardan iborat bo‘ladi.

Misol:

d = 2 + 3j
e = -1.5 + 0.5j

print(d)  # Natija: (2+3j)
print(e)  # Natija: (-1.5+0.5j)

Tushuntirish:

d = 2 + 3j — d o‘zgaruvchisiga 2 reel va 3 mavhum qismli murakkab soni beriladi.
e = -1.5 + 0.5j — e o‘zgaruvchisiga -1.5 reel va 0.5 mavhum qismli murakkab soni beriladi.
print(d) — d ning qiymatini ekranga chiqaradi.

2 - 3 Pythonda Satrlar

Python’da satrlar (strings) matnli ma'lumotlarni ifodalash uchun ishlatiladi. Satrlar qo‘sh tirnoq (" ") yoki bittalik tirnoq (' ') ichida yoziladi.

Satrlar Yaratish

Misol:

# Qo‘sh tirnoq ichida
s1 = "Salom, Dunyo!"

# Bittalik tirnoq ichida
s2 = 'Python dasturlash tili'

print(s1)  # Natija: Salom, Dunyo!
print(s2)  # Natija: Python dasturlash tili

Tushuntirish:

s1 = "Salom, Dunyo!" — s1 o‘zgaruvchisiga qo‘sh tirnoq ichida yozilgan matn beriladi.
s2 = 'Python dasturlash tili' — s2 o‘zgaruvchisiga bittalik tirnoq ichida yozilgan matn beriladi.
print(s1) — s1 ning qiymatini ekranga chiqaradi.
print(s2) — s2 ning qiymatini ekranga chiqaradi.

Satrlarni Birlashtirish

Satrlarni birlashtirish uchun + operatoridan foydalaniladi.

Misol:

part1 = "Dasturlashni"
part2 = " o‘rganamiz"
full_sentence = part1 + part2

print(full_sentence)  # Natija: Dasturlashni o‘rganamiz

Tushuntirish:

part1 = "Dasturlashni" — part1 o‘zgaruvchisiga "Dasturlashni" matni beriladi.
part2 = " o‘rganamiz" — part2 o‘zgaruvchisiga " o‘rganamiz" matni beriladi.
full_sentence = part1 + part2 — part1 va part2 ni birlashtirib, natijani full_sentence ga tayinlaydi.
print(full_sentence) — full_sentence ning qiymatini ekranga chiqaradi.

Satrlar Uchun Indekslar

Satrlar indekslar yordamida elementlarga kirish mumkin. Indekslar 0 dan boshlanadi.

Misol:

s = "Python"
print(s[0])  # Natija: P
print(s[2])  # Natija: t
print(s[-1]) # Natija: n

Tushuntirish:

s = "Python" — s o‘zgaruvchisiga "Python" matni beriladi.
print(s[0]) — Satrning birinchi belgisi P ni chiqaradi.
print(s[2]) — Satrning uchinchi belgisi t ni chiqaradi.
print(s[-1]) — Satrning oxirgi belgisi n ni chiqaradi.

2 - 4 Satrlarni Formatlash

Satrlarni formatlash orqali dinamik ma'lumotlarni matnga qo‘shish mumkin. Buning uchun bir nechta usullar mavjud:

f-string (f-strings): Python 3.6 dan boshlab qo‘llab-quvvatlanadi.
str.format() metodi: Barcha Python versiyalarida mavjud.
Qaysi sifatida qo‘shish (% operatori): An'anaviy usul, kamdan-kam ishlatiladi.

f-string

Misol:

ism = "Ali"
yosh = 25
print(f"Ismim {ism} va yoshim {yosh} da.")

Tushuntirish:

f"Ismim {ism} va yoshim {yosh} da." — f prefiksi yordamida f-string yaratiladi.
{ism} va {yosh} joylariga o‘zgaruvchilar qiymati qo‘yiladi.
Natija: Ismim Ali va yoshim 25 da.

str.format() metodi

Misol:

ism = "Vali"
yosh = 30
print("Ismim {} va yoshim {} da.".format(ism, yosh))

Tushuntirish:

"Ismim {} va yoshim {} da." — qavslar ichida joylashtirish belgilaridir.
.format(ism, yosh) — qavslar ichiga ism va yosh o‘zgaruvchilarining qiymatlari qo‘yiladi.
Natija: Ismim Vali va yoshim 30 da.

Qaysi sifatida qo‘shish (% operatori)

Misol:

ism = "Sara"
yosh = 22
print("Ismim %s va yoshim %d da." % (ism, yosh))

Tushuntirish:

%s — string (satr) o‘zgaruvchisini ifodalaydi.
%d — integer (butun son) o‘zgaruvchisini ifodalaydi.
%(ism, yosh) — o‘zgaruvchilarni qo‘shish.
Natija: Ismim Sara va yoshim 22 da.

2 - 5 Ma’lumot To’plamlari va Turlari

Python’da ma'lumot to‘plamlari (data collections) turli maqsadlarda ishlatiladi. Ular ma'lumotlarni guruhlarda saqlash, tartiblash va ularga operatsiyalarni bajarish imkonini beradi.

Asosiy To‘plam Turlari:

List (list): Tartiblangan, o‘zgaruvchan, elementlari takrorlanishi mumkin.
Tuple (tuple): Tartiblangan, o‘zgarmas, elementlari takrorlanishi mumkin.
Set (set): Tartiblanmagan, o‘zgaruvchan, elementlari takrorlanmaydi.
Dictionary (dict): Tartiblanmagan, kalit-qiymat juftliklari bilan ishlaydi.

Har bir to‘plam turi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ular ma'lumotlarni boshqarishning turli usullarini taqdim etadi.

2 - 6 List (Ro’yxat)

Listlar — tartiblangan va o‘zgaruvchan to‘plam bo‘lib, bir nechta elementlarni saqlash uchun ishlatiladi. Listdagi elementlar turli turlarda bo‘lishi mumkin.

List Yaratuvchi

Misol:

mevalar = ["olma", "banan", "shaftoli"]
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'banan', 'shaftoli']

Tushuntirish:

mevalar = ["olma", "banan", "shaftoli"] — mevalar nomli list yaratiladi va unga uchta element beriladi.
print(mevalar) — listni ekranga chiqaradi.

Element Qo‘shish

Listga yangi element qo‘shish uchun append() metodidan foydalaniladi.

Misol:

mevalar = ["olma", "banan", "shaftoli"]
mevalar.append("anor")
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'banan', 'shaftoli', 'anor']

Tushuntirish:

mevalar.append("anor") — listga yangi element "anor" qo‘shiladi.
print(mevalar) — yangilangan listni ekranga chiqaradi.

Elementga Kirish

Listdagi ma'lum elementga indeks orqali kirish mumkin.

Misol:

mevalar = ["olma", "banan", "shaftoli", "anor"]
print(mevalar[1])  # Natija: banan
print(mevalar[-1]) # Natija: anor

Tushuntirish:

mevalar[1] — listning ikkinchi elementiga (banan) kiradi.
mevalar[-1] — listning oxirgi elementiga (anor) kiradi.

Elementni O‘zgartirish

Listdagi ma'lum elementni o‘zgartirish mumkin.

Misol:

mevalar = ["olma", "banan", "shaftoli", "anor"]
mevalar[2] = "uzum"
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'banan', 'uzum', 'anor']

Tushuntirish:

mevalar[2] = "uzum" — listning uchinchi elementini "uzum" ga o‘zgartiradi.
print(mevalar) — yangilangan listni ekranga chiqaradi.

Listdan Elementni O‘chirish

Listdan ma'lum elementni o‘chirish uchun remove() metodidan foydalaniladi.

Misol:

mevalar = ["olma", "banan", "uzum", "anor"]
mevalar.remove("banan")
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'uzum', 'anor']

Tushuntirish:

mevalar.remove("banan") — listdan "banan" elementini o‘chiradi.
print(mevalar) — yangilangan listni ekranga chiqaradi.

List Uzaytirish

Listga boshqa listni qo‘shish uchun extend() metodidan foydalaniladi.

Misol:

mevalar1 = ["olma", "banan"]
mevalar2 = ["shaftoli", "anor"]
mevalar1.extend(mevalar2)
print(mevalar1)  # Natija: ['olma', 'banan', 'shaftoli', 'anor']

Tushuntirish:

mevalar1.extend(mevalar2) — mevalar2 listini mevalar1 listiga qo‘shadi.
print(mevalar1) — yangilangan listni ekranga chiqaradi.

2- 7 Tuple (Kortej)

Tuplelar — tartiblangan va o‘zgarmas to‘plam bo‘lib, ularni yaratishda qavs (()) ishlatiladi. Tupledagi elementlar o‘zgartirilmaydi, qo‘shilmaydi yoki o‘chirilmaydi.

Tuple Yaratuvchi

Misol:

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
print(ranglar)  # Natija: ('qizil', 'yashil', 'ko‘k')

Tushuntirish:

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k") — ranglar nomli tuple yaratiladi va unga uchta element beriladi.
print(ranglar) — tupleni ekranga chiqaradi.

Tupledagi Elementga Kirish

Tupledagi ma'lum elementga indeks orqali kirish mumkin.

Misol:

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
print(ranglar[0])  # Natija: qizil
print(ranglar[-1]) # Natija: ko‘k

Tushuntirish:

ranglar[0] — tuplening birinchi elementiga (qizil) kiradi.
ranglar[-1] — tuplening oxirgi elementiga (ko‘k) kiradi.

Tuplega Element Qo‘shish (Xato)

Tuple o‘zgarmas (immutable) bo‘lgani uchun unga element qo‘shish yoki o‘zgartirish mumkin emas. Buning uchun yangi tuple yaratish kerak.

Misol:

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
# ranglar.append("sariq")  # Xato: AttributeError

Tushuntirish:

ranglar.append("sariq") — bu buyruq xato beradi, chunki tuple o‘zgarmas va append() metodi mavjud emas.

Tuple Uzaytirish

Agar siz tuplega yangi element qo‘shmoqchi bo‘lsangiz, yangi tuple yaratishingiz kerak.

Misol:

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
yangi_rang = ranglar + ("sariq",)
print(yangi_rang)  # Natija: ('qizil', 'yashil', 'ko‘k', 'sariq')

Tushuntirish:

yangi_rang = ranglar + ("sariq",) — yangi tuple yaratiladi va unga "sariq" elementi qo‘shiladi.
print(yangi_rang) — yangi tupleni ekranga chiqaradi.

Tuple Elementlarini Ayirish

Tupledagi elementlarni o‘chirish yoki o‘zgartirish mumkin emas, lekin butun tuple’ni o‘chirish mumkin.

Misol:

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
del ranglar
# print(ranglar)  # Xato: NameError

Tushuntirish:

del ranglar — butun tuple o‘chiriladi.
print(ranglar) — xato beradi, chunki tuple endi mavjud emas.

2 - 8 Set (To’plam)

Setlar — tartiblanmagan va o‘zgaruvchan to‘plam bo‘lib, ularning elementlari takrorlanmaydi. Setlarda elementlarga indeks orqali kirish mumkin emas.

Set Yaratuvchi

Misol:

mevalar = {"olma", "banan", "shaftoli"}
print(mevalar)  # Natija: {'olma', 'banan', 'shaftoli'}

Tushuntirish:

mevalar = {"olma", "banan", "shaftoli"} — mevalar nomli set yaratiladi va unga uchta element beriladi.
print(mevalar) — setni ekranga chiqaradi.

Setga Element Qo‘shish

Setga yangi element qo‘shish uchun add() metodidan foydalaniladi.

Misol:

mevalar = {"olma", "banan", "shaftoli"}
mevalar.add("anor")
print(mevalar)  # Natija: {'olma', 'banan', 'shaftoli', 'anor'}

Tushuntirish:

mevalar.add("anor") — setga yangi element "anor" qo‘shiladi.
print(mevalar) — yangilangan setni ekranga chiqaradi.

Setdan Element O‘chirish

Setdan element o‘chirish uchun remove() yoki discard() metodidan foydalaniladi.

Misol:

mevalar = {"olma", "banan", "shaftoli", "anor"}
mevalar.remove("banan")
print(mevalar)  # Natija: {'olma', 'shaftoli', 'anor'}

Tushuntirish:

mevalar.remove("banan") — setdan "banan" elementini o‘chiradi.
print(mevalar) — yangilangan setni ekranga chiqaradi.

Setdagi Elementlarni Tekshirish

Setda element mavjudligini tekshirish uchun in va not in operatorlari ishlatiladi.

Misol:

mevalar = {"olma", "banan", "shaftoli"}
print("olma" in mevalar)      # Natija: True
print("anor" not in mevalar)  # Natija: True

Tushuntirish:

"olma" in mevalar — "olma" setda borligini tekshiradi: True.
"anor" not in mevalar — "anor" setda yo‘qligini tekshiradi: True.

Set Uzaytirish

Setga boshqa setni yoki iteratsion obyekti qo‘shish uchun update() metodidan foydalaniladi.

Misol:

mevalar1 = {"olma", "banan"}
mevalar2 = {"shaftoli", "anor"}
mevalar1.update(mevalar2)
print(mevalar1)  # Natija: {'olma', 'banan', 'shaftoli', 'anor'}

Tushuntirish:

mevalar1.update(mevalar2) — mevalar2 setini mevalar1 setiga qo‘shadi.
print(mevalar1) — yangilangan setni ekranga chiqaradi.

2 - 9 Dictionary (Lug’at)

Dictionarylar — kalit-qiymat (key-value) juftliklaridan iborat bo‘lib, ma'lumotlarni tez va oson topish uchun ishlatiladi.

Dictionary Yaratuvchi

Misol:

talaba = {
    "ism": "Ali",
    "yosh": 25,
    "fakultet": "Informatika"
}
print(talaba)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika'}

Tushuntirish:

talaba = { "ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika" } — talaba nomli dictionary yaratiladi va unga kalit-qiymat juftliklari beriladi.
print(talaba) — dictionaryni ekranga chiqaradi.

Dictionarydan Qiymat Olish

Dictionaryda ma'lum kalitga mos keladigan qiymatni olish uchun kalit nomidan foydalaniladi.

Misol:

talaba = {
    "ism": "Ali",
    "yosh": 25,
    "fakultet": "Informatika"
}
print(talaba["ism"])      # Natija: Ali
print(talaba["yosh"])     # Natija: 25

Tushuntirish:

talaba["ism"] — "ism" kalitiga mos keladigan qiymat (Ali) ni chiqaradi.
talaba["yosh"] — "yosh" kalitiga mos keladigan qiymat (25) ni chiqaradi.

Dictionaryga Yangi Kalit-Qiymat Qo‘shish

Dictionaryga yangi kalit-qiymat qo‘shish juda oson.

Misol:

talaba = {
    "ism": "Ali",
    "yosh": 25,
    "fakultet": "Informatika"
}
talaba["kurs"] = 3
print(talaba)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika', 'kurs': 3}

Tushuntirish:

talaba["kurs"] = 3 — "kurs" kalitiga mos keladigan qiymat 3 qo‘shiladi.
print(talaba) — yangilangan dictionaryni ekranga chiqaradi.

Dictionarydan Element O‘chirish

Dictionarydan element o‘chirish uchun del operatoridan yoki pop() metodidan foydalaniladi.

Misol:

talaba = {
    "ism": "Ali",
    "yosh": 25,
    "fakultet": "Informatika",
    "kurs": 3
}
del talaba["kurs"]
print(talaba)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika'}

Tushuntirish:

del talaba["kurs"] — "kurs" kalitiga mos keladigan elementni o‘chiradi.
print(talaba) — yangilangan dictionaryni ekranga chiqaradi.

Dictionarydagi Elementlarga Kirish

Dictionarydagi ma'lum elementga kirish uchun kalit nomidan foydalaniladi.

Misol:

talaba = {
    "ism": "Ali",
    "yosh": 25,
    "fakultet": "Informatika"
}
print(talaba.get("fakultet"))  # Natija: Informatika
print(talaba.get("kurs", "Topilmadi"))  # Natija: Topilmadi

Tushuntirish:

talaba.get("fakultet") — "fakultet" kalitiga mos keladigan qiymatni chiqaradi: Informatika.
talaba.get("kurs", "Topilmadi") — "kurs" kalitiga mos keladigan qiymatni topa olmasa, "Topilmadi" matnini chiqaradi.

Dictionary Uzaytirish

Dictionaryga boshqa dictionary’ni qo‘shish uchun update() metodidan foydalaniladi.

Misol:

talaba1 = {
    "ism": "Ali",
    "yosh": 25
}
talaba2 = {
    "fakultet": "Informatika",
    "kurs": 3
}
talaba1.update(talaba2)
print(talaba1)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika', 'kurs': 3}

Tushuntirish:

talaba1.update(talaba2) — talaba2 dictionary’sidagi barcha kalit-qiymat juftliklari talaba1 dictionary’siga qo‘shiladi.
print(talaba1) — yangilangan dictionaryni ekranga chiqaradi.

Qo‘shimcha Misollar va Mashqlar:

2 - 1 Pythonda Ma’lumot Turlari

Mashq:

Python’da uchta turli ma'lumot turini yarating va ularning turlarini tekshiring.

a = 10
b = 3.14
c = "Salom"
d = True

print(type(a))  # Natija: <class 'int'>
print(type(b))  # Natija: <class 'float'>
print(type(c))  # Natija: <class 'str'>
print(type(d))  # Natija: <class 'bool'>

2- 2 Pythonda Sonlar

Mashq:

Butun sonlar bilan turli amallarni bajaring va natijalarni ekranga chiqarish.

x = 15
y = 4

print(x + y)  # Natija: 19
print(x - y)  # Natija: 11
print(x * y)  # Natija: 60
print(x / y)  # Natija: 3.75
print(x % y)  # Natija: 3
print(x ** y) # Natija: 50625
print(x // y) # Natija: 3

O‘nlik sonlar bilan amallarni bajaring.

pythonCopy codea = 5.5
b = 2.2

print(a + b)  # Natija: 7.7
print(a - b)  # Natija: 3.3
print(a * b)  # Natija: 12.1
print(a / b)  # Natija: 2.5

2 - 3 Pythonda Satrlar

Mashq:

Satrlarni yaratish va ularning uzunligini aniqlash.

s = "Dasturlashni o‘rganamiz"
print(s)          # Natija: Dasturlashni o‘rganamiz
print(len(s))     # Natija: 23

Satrlarning indekslarini o‘rganish.

s = "Python"
print(s[0])  # Natija: P
print(s[3])  # Natija: h
print(s[-1]) # Natija: n

2 - 4 Satrlarni Formatlash

Mashq:

f-string yordamida matnni formatlash.

ism = "Sardor"
yosh = 28
print(f"Ismim {ism} va yoshim {yosh} da.")  # Natija: Ismim Sardor va yoshim 28 da.

str.format() metodi yordamida matnni formatlash.

ism = "Dilshod"
yosh = 22
print("Ismim {} va yoshim {} da.".format(ism, yosh))  # Natija: Ismim Dilshod va yoshim 22 da.

% operatori yordamida matnni formatlash.

ism = "Gulbahor"
yosh = 19
print("Ismim %s va yoshim %d da." % (ism, yosh))  # Natija: Ismim Gulbahor va yoshim 19 da.

2 - 5 Ma’lumot To’plamlari va Turlari

Mashq:

List, Tuple, Set va Dictionary yaratish va ularni tekshirish.

# List
mevalar = ["olma", "banan", "shaftoli"]
print(type(mevalar))  # Natija: <class 'list'>

# Tuple
ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
print(type(ranglar))  # Natija: <class 'tuple'>

# Set
mevalar_set = {"olma", "banan", "shaftoli"}
print(type(mevalar_set))  # Natija: <class 'set'>

# Dictionary
talaba = {"ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika"}
print(type(talaba))  # Natija: <class 'dict'>

2 - 6 List (Ro’yxat)

Mashq:

List yaratish va uning elementlarini o‘zgartirish.

mevalar = ["olma", "banan", "shaftoli"]
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'banan', 'shaftoli']

# Elementni o‘zgartirish
mevalar[1] = "anor"
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'anor', 'shaftoli']

Listga element qo‘shish va o‘chirish.

mevalar = ["olma", "anor", "shaftoli"]

# Qo‘shish
mevalar.append("uzum")
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'anor', 'shaftoli', 'uzum']

# O‘chirish
mevalar.remove("anor")
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'shaftoli', 'uzum']

2 - 7 Tuple (Kortej)

Mashq:

Tuple yaratish va uning elementlariga kirish.

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
print(ranglar)    # Natija: ('qizil', 'yashil', 'ko‘k')
print(ranglar[0]) # Natija: qizil
print(ranglar[-1])# Natija: ko‘k

Tupledan element o‘chirish (Xato bo‘lishini ko‘rsatish).

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
# ranglar[1] = "sariq"  # Xato: TypeError

Yangi tuple yaratish orqali qo‘shish.

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
yangi_rang = ranglar + ("sariq",)
print(yangi_rang)  # Natija: ('qizil', 'yashil', 'ko‘k', 'sariq')

2 - 8 Set (To’plam)

Mashq:

Set yaratish va unga element qo‘shish.

mevalar = {"olma", "banan", "shaftoli"}
print(mevalar)  # Natija: {'olma', 'banan', 'shaftoli'}

mevalar.add("anor")
print(mevalar)  # Natija: {'olma', 'banan', 'shaftoli', 'anor'}

Setdan element o‘chirish.

mevalar = {"olma", "banan", "shaftoli", "anor"}
mevalar.remove("banan")
print(mevalar)  # Natija: {'olma', 'shaftoli', 'anor'}

Setda element mavjudligini tekshirish.

mevalar = {"olma", "shaftoli", "anor"}
print("olma" in mevalar)      # Natija: True
print("banan" not in mevalar)  # Natija: True

2 - 9 Dictionary (Lug’at)

Mashq:

Dictionary yaratish va unga element qo‘shish.

talaba = {"ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika"}
print(talaba)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika'}

# Yangi element qo‘shish
talaba["kurs"] = 3
print(talaba)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika', 'kurs': 3}

Dictionarydan element o‘chirish.

talaba = {"ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika", "kurs": 3}
del talaba["kurs"]
print(talaba)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika'}

Dictionaryda element mavjudligini tekshirish.

talaba = {"ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika"}
print("fakultet" in talaba)  # Natija: True
print("kurs" not in talaba)  # Natija: True

Qo‘shimcha Misollar va Mashqlar:

2 - 1 Pythonda Ma’lumot Turlari

Mashq:

Python’da uchta turli ma'lumot turini yarating va ularning turlarini tekshiring.

a = 10
b = 3.14
c = "Salom"
d = True

print(type(a))  # Natija: <class 'int'>
print(type(b))  # Natija: <class 'float'>
print(type(c))  # Natija: <class 'str'>
print(type(d))  # Natija: <class 'bool'>

2 - 2 Pythonda Sonlar

Mashq:

Butun sonlar bilan turli amallarni bajaring va natijalarni ekranga chiqarish.

x = 15
y = 4

print(x + y)  # Natija: 19
print(x - y)  # Natija: 11
print(x * y)  # Natija: 60
print(x / y)  # Natija: 3.75
print(x % y)  # Natija: 3
print(x ** y) # Natija: 50625
print(x // y) # Natija: 3

O‘nlik sonlar bilan amallarni bajaring.

a = 5.5
b = 2.2

print(a + b)  # Natija: 7.7
print(a - b)  # Natija: 3.3
print(a * b)  # Natija: 12.1
print(a / b)  # Natija: 2.5

2 - 3 Pythonda Satrlar

Mashq:

Satrlarni yaratish va ularning uzunligini aniqlash.

s = "Dasturlashni o‘rganamiz"
print(s)          # Natija: Dasturlashni o‘rganamiz
print(len(s))     # Natija: 23

Satrlarning indekslarini o‘rganish.

s = "Python"
print(s[0])  # Natija: P
print(s[3])  # Natija: h
print(s[-1]) # Natija: n

2 - 4 Satrlarni Formatlash

Mashq:

f-string yordamida matnni formatlash.

ism = "Sardor"
yosh = 28
print(f"Ismim {ism} va yoshim {yosh} da.")  # Natija: Ismim Sardor va yoshim 28 da.

str.format() metodi yordamida matnni formatlash.

ism = "Dilshod"
yosh = 22
print("Ismim {} va yoshim {} da.".format(ism, yosh))  # Natija: Ismim Dilshod va yoshim 22 da.

% operatori yordamida matnni formatlash.

ism = "Gulbahor"
yosh = 19
print("Ismim %s va yoshim %d da." % (ism, yosh))  # Natija: Ismim Gulbahor va yoshim 19 da.

2- 5 Ma’lumot To’plamlari va Turlari

Mashq:

List, Tuple, Set va Dictionary yaratish va ularni tekshirish.

# List
mevalar = ["olma", "banan", "shaftoli"]
print(type(mevalar))  # Natija: <class 'list'>

# Tuple
ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
print(type(ranglar))  # Natija: <class 'tuple'>

# Set
mevalar_set = {"olma", "banan", "shaftoli"}
print(type(mevalar_set))  # Natija: <class 'set'>

# Dictionary
talaba = {"ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika"}
print(type(talaba))  # Natija: <class 'dict'>

2 - 6 List (Ro’yxat)

Mashq:

List yaratish va uning elementlarini o‘zgartirish.

mevalar = ["olma", "banan", "shaftoli"]
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'banan', 'shaftoli']

# Elementni o‘zgartirish
mevalar[1] = "anor"
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'anor', 'shaftoli']

Listga element qo‘shish va o‘chirish.

mevalar = ["olma", "anor", "shaftoli"]

# Qo‘shish
mevalar.append("uzum")
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'anor', 'shaftoli', 'uzum']

# O‘chirish
mevalar.remove("anor")
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'shaftoli', 'uzum']

2- 7 Tuple (Kortej)

Mashq:

Tuple yaratish va uning elementlariga kirish.

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
print(ranglar)    # Natija: ('qizil', 'yashil', 'ko‘k')
print(ranglar[0]) # Natija: qizil
print(ranglar[-1])# Natija: ko‘k

Tupledan element o‘chirish (Xato bo‘lishini ko‘rsatish).

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
# ranglar[1] = "sariq"  # Xato: TypeError

Yangi tuple yaratish orqali qo‘shish.

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
yangi_rang = ranglar + ("sariq",)
print(yangi_rang)  # Natija: ('qizil', 'yashil', 'ko‘k', 'sariq')

2 - 8 Set (To’plam)

Mashq:

Set yaratish va unga element qo‘shish.

mevalar = {"olma", "banan", "shaftoli"}
print(mevalar)  # Natija: {'olma', 'banan', 'shaftoli'}

mevalar.add("anor")
print(mevalar)  # Natija: {'olma', 'banan', 'shaftoli', 'anor'}

Setdan element o‘chirish.

mevalar = {"olma", "banan", "shaftoli", "anor"}
mevalar.remove("banan")
print(mevalar)  # Natija: {'olma', 'shaftoli', 'anor'}

Setda element mavjudligini tekshirish.

mevalar = {"olma", "shaftoli", "anor"}
print("olma" in mevalar)      # Natija: True
print("banan" not in mevalar)  # Natija: True

2 - 9 Dictionary (Lug’at)

Mashq:

Dictionary yaratish va unga element qo‘shish.

talaba = {"ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika"}
print(talaba)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika'}

# Yangi element qo‘shish
talaba["kurs"] = 3
print(talaba)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika', 'kurs': 3}

Dictionarydan element o‘chirish.

talaba = {"ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika", "kurs": 3}
del talaba["kurs"]
print(talaba)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika'}

Dictionaryda element mavjudligini tekshirish.

talaba = {"ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika"}
print("fakultet" in talaba)  # Natija: True
print("kurs" not in talaba)  # Natija: True

Qo‘shimcha Misollar va Mashqlar:

2 - 5 Ma’lumot To’plamlari va Turlari

Mashq:

Har bir to‘plam turini yaratish va ularni bir-biri bilan taqqoslash.

# List
mevalar = ["olma", "banan", "shaftoli"]
print(type(mevalar))  # Natija: <class 'list'>

# Tuple
ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
print(type(ranglar))  # Natija: <class 'tuple'>

# Set
mevalar_set = {"olma", "banan", "shaftoli"}
print(type(mevalar_set))  # Natija: <class 'set'>

# Dictionary
talaba = {"ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika"}
print(type(talaba))  # Natija: <class 'dict'>

2 - 6 List (Ro’yxat)

Mashq:

List yaratish va uning elementlarini o‘zgartirish.

mevalar = ["olma", "banan", "shaftoli"]
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'banan', 'shaftoli']

# Elementni o‘zgartirish
mevalar[1] = "anor"
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'anor', 'shaftoli']

Listga element qo‘shish va o‘chirish.

mevalar = ["olma", "anor", "shaftoli"]

# Qo‘shish
mevalar.append("uzum")
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'anor', 'shaftoli', 'uzum']

# O‘chirish
mevalar.remove("anor")
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'shaftoli', 'uzum']

Listdan elementni o‘chirish va elementlarni qidirish.

pythonCopy codemevalar = ["olma", "anor", "shaftoli", "uzum"]
mevalar.remove("shaftoli")
print(mevalar)  # Natija: ['olma', 'anor', 'uzum']

print("anor" in mevalar)  # Natija: True
print("shaftoli" not in mevalar)  # Natija: True

2-7 Tuple (Kortej)

Mashq:

Tuple yaratish va uning elementlariga kirish.

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
print(ranglar)    # Natija: ('qizil', 'yashil', 'ko‘k')
print(ranglar[0]) # Natija: qizil
print(ranglar[-1])# Natija: ko‘k

Tupledan element o‘chirish (Xato bo‘lishini ko‘rsatish).

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
# ranglar[1] = "sariq"  # Xato: TypeError

Yangi tuple yaratish orqali qo‘shish.

ranglar = ("qizil", "yashil", "ko‘k")
yangi_rang = ranglar + ("sariq",)
print(yangi_rang)  # Natija: ('qizil', 'yashil', 'ko‘k', 'sariq')

2-8 Set (To’plam)

Mashq:

Set yaratish va unga element qo‘shish.

pythonCopy codemevalar = {"olma", "banan", "shaftoli"}
print(mevalar)  # Natija: {'olma', 'banan', 'shaftoli'}

mevalar.add("anor")
print(mevalar)  # Natija: {'olma', 'banan', 'shaftoli', 'anor'}

Setdan element o‘chirish.

pythonCopy codemevalar = {"olma", "banan", "shaftoli", "anor"}
mevalar.remove("banan")
print(mevalar)  # Natija: {'olma', 'shaftoli', 'anor'}

Setda element mavjudligini tekshirish.

pythonCopy codemevalar = {"olma", "shaftoli", "anor"}
print("olma" in mevalar)      # Natija: True
print("banan" not in mevalar)  # Natija: True

Setga boshqa setni qo‘shish

mevalar1 = {"olma", "banan"}
mevalar2 = {"shaftoli", "anor"}
mevalar1.update(mevalar2)
print(mevalar1)  # Natija: {'olma', 'banan', 'shaftoli', 'anor'}

2 - 9 Dictionary (Lug’at)

Mashq:

Dictionary yaratish va unga element qo‘shish

talaba = {"ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika"}
print(talaba)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika'}

# Yangi element qo‘shish
talaba["kurs"] = 3
print(talaba)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika', 'kurs': 3}

Dictionarydan element o‘chirish

talaba = {"ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika", "kurs": 3}
del talaba["kurs"]
print(talaba)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika'}

Dictionaryda element mavjudligini tekshirish

talaba = {"ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika"}
print("fakultet" in talaba)  # Natija: True
print("kurs" not in talaba)  # Natija: True

Dictionaryga boshqa dictionary’ni qo‘shish

talaba1 = {"ism": "Ali", "yosh": 25}
talaba2 = {"fakultet": "Informatika", "kurs": 3}
talaba1.update(talaba2)
print(talaba1)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika', 'kurs': 3}

Dictionarydan elementni o‘chirish (xatolik bo‘lgan holatda)

talaba = {"ism": "Ali", "yosh": 25, "fakultet": "Informatika"}

# Agar kalit mavjud bo‘lmasa, remove() xato beradi
# talaba.remove("kurs")  # Xato: AttributeError

# pop() metodi yordamida xato bermay o‘chirish
print(talaba.pop("kurs", "Topilmadi"))  # Natija: Topilmadi
print(talaba)  # Natija: {'ism': 'Ali', 'yosh': 25, 'fakultet': 'Informatika'}

Xulosa

Pythonda ma'lumot turlari bilan ishlash dasturchilarga ma'lumotlarni samarali saqlash, boshqarish va ularga turli operatsiyalarni bajarish imkonini beradi. Har bir ma'lumot turi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ular dastur yozishda turli ehtiyojlarni qondirish uchun kerak bo‘ladi. Ushbu bo‘limda o‘rganilgan ma'lumot turlari va ularning ishlatilishi asoslarini mustahkamlash uchun ko‘plab amaliy mashqlarni bajarishingizni tavsiya qilamiz.Iloji boricha ko'proq masala yechish ga harakat qiling.Misol uchun misollarini. Bu judaham foydali buladi.

Previous1 Bob Next3 Bob bayonnomalar (statements)

Last updated 4 months ago