Linuxdagi iyerarxik katalog tuzilishi
PreviousLinux Shell va uning turlari (Bash, Zsh, Fish)NextLinuxdagi Virtual Fayl Tizimlari (/proc, /sys, /dev)
Last updated
Last updated
Linux operatsion tizimi iyerarxik katalog tuzilishi asosida tashkil qilingan bo‘lib, barcha fayllar va kataloglar yagona ildiz katalogi (/) ostida joylashgan. Linuxda har bir katalog ma'lum bir maqsad uchun mo‘ljallangan va tizimning to‘g‘ri ishlashini ta’minlaydi. Ushbu bo‘limda Linux katalog tuzilishi va asosiy kataloglar (jumladan, /root, /etc, /var, /usr) haqida batafsil tushuncha beriladi.
/)Linux tizimida barcha fayllar va kataloglar yagona ildiz katalog (/) dan boshlanadi. Bu katalog tizimning barcha resurslarini o‘zida jamlaydi. Ildiz katalog tarkibida tizimning asosiy komponentlari va xizmatlariga tegishli fayl va kataloglar joylashgan.
Misol:
Chiqishda quyidagilar ko‘rinishi mumkin:
Bu kataloglarning har biri ma'lum bir vazifani bajaradi va tizimning turli qismlari bilan bog‘liq bo‘ladi.
/root katalogi Linux tizimidagi eng yuqori darajadagi administrator (root foydalanuvchi) uchun mo‘ljallangan. Root foydalanuvchi barcha tizim resurslariga cheksiz kirish huquqiga ega bo‘lib, ushbu katalog uning shaxsiy fayllarini saqlash uchun ishlatiladi.
Xususiyatlari:
Root foydalanuvchining uy katalogi.
Faqat root foydalanuvchi yoki tizim administratorlari tomonidan kirish mumkin.
Root foydalanuvchi boshqa foydalanuvchilarning kataloglariga ham kirish huquqiga ega bo‘lsa-da, uning o‘z fayllari shu katalogda saqlanadi.
Misol uchun, root foydalanuvchi o‘z katalogiga quyidagi buyruq orqali o‘tishi mumkin:
Bu katalogdan noto‘g‘ri foydalanish tizim xavfsizligi va barqarorligiga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Shuning uchun unga ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak.
/etc katalogi tizim konfiguratsiyasi va sozlamalarini saqlash uchun mo‘ljallangan. Ushbu katalog ichida tizim xizmatlari, dasturlar va drayverlar uchun konfiguratsiya fayllari mavjud bo‘ladi.
Xususiyatlari:
Barcha konfiguratsiya fayllari odatda matnli formatda bo‘ladi.
Tizim sozlamalarini o‘zgartirish uchun /etc katalogidagi fayllarni tahrirlash kerak.
Har bir xizmat yoki dastur o‘z konfiguratsiya fayliga ega bo‘ladi.
Misollar:
/etc/fstab – Disk bo‘limlari va fayl tizimini avtomatik ulash konfiguratsiyasi.
/etc/hosts – Mahalliy DNS yozuvlari (domen nomlarini IP-manzillarga moslashtirish).
/etc/passwd – Foydalanuvchilar ro‘yxati va ma’lumotlari.
Misol uchun, DNS sozlamalarini ko‘rish uchun quyidagi buyruqdan foydalanish mumkin:
/etc katalogi tizim uchun juda muhim hisoblanadi. Konfiguratsiya fayllarini noto‘g‘ri tahrirlash tizimning ishlashida xatoliklarni keltirib chiqarishi mumkin.
/var katalogi tizimning o‘zgaruvchan ma’lumotlarini saqlash uchun ishlatiladi. Bu katalogda log fayllar, keshlar, vaqtinchalik fayllar va boshqa doimiy o‘zgarib turadigan ma’lumotlar joylashgan bo‘ladi.
Xususiyatlari:
Tizim ishlashi davomida o‘zgarib turadigan ma’lumotlar saqlanadi.
Asosan loglar, keshlar va vaqtinchalik saqlov fayllari mavjud.
Tizimda katta hajmdagi ma’lumotlar ishlab chiqariladigan xizmatlar (web server, mail server) bu katalogdan foydalanadi.
Muqarrar kataloglar va fayllar:
/var/log – Tizim log fayllari saqlanadigan joy.
Bu joyda syslog, auth.log, dmesg kabi muhim log fayllar mavjud.
/var/cache – Dasturlar tomonidan vaqtincha kesh ma’lumotlari saqlanadigan joy.
/var/tmp – Uzoq muddatli vaqtinchalik fayllar uchun katalog.
Tizim administratorlari uchun log fayllar juda muhim bo‘lib, tizimdagi xatoliklarni aniqlash va tahlil qilish uchun foydalaniladi. Masalan, tizim loglarini kuzatish uchun quyidagi buyruqdan foydalanish mumkin:
/usr katalogi tizimdagi umumiy foydalanuvchilar tomonidan ishlatiladigan dasturlar, kutubxonalar va boshqa resurslarni saqlash uchun mo‘ljallangan. Bu katalogni tizimning "foydalanuvchi makoni" deb atash mumkin.
Xususiyatlari:
Barcha umumiy dasturlar va kutubxonalar shu katalog ostida saqlanadi.
Katalog tarkibida dasturlar, qo‘llanmalar va turli dasturiy komponentlar mavjud.
Foydalanuvchi darajasidagi (non-root) dasturlar uchun asosiy joy.
Asosiy tarkib:
/usr/bin – Foydalanuvchi darajasidagi ijrochi dasturlar (masalan, ls, cp va boshqalar).
/usr/lib – Kutubxonalar (.so fayllari).
/usr/share – Umumiy ma’lumotlar va resurslar (qo‘llanmalar, dokumentatsiyalar).
/usr/local – Foydalanuvchi tomonidan qo‘shimcha o‘rnatilgan dasturlar va kutubxonalar.
Misol uchun, /usr/bin katalogida o‘rnatilgan barcha umumiy buyruqlar va dasturlarni ko‘rish mumkin:
/usr katalogi tizimning barqaror ishlashida muhim ahamiyatga ega. Odatda, dasturlar va kutubxonalar ushbu katalogda saqlanadi va boshqariladi.
Linuxda yuqorida sanab o‘tilgan asosiy kataloglardan tashqari, yana boshqa muhim kataloglar ham mavjud:
/home – Foydalanuvchilarning shaxsiy kataloglari.
/boot – Tizimni yuklash (boot) jarayoniga tegishli fayllar (vmlinuz, initrd va boshqalar).
/dev – Qurilmalar fayllari (masalan, sda, tty va boshqalar).
/proc – Tizim jarayonlari va yadrosi haqida ma’lumot beruvchi virtual fayl tizimi.
/tmp – Vaqtinchalik fayllar saqlanadigan katalog (tizim qayta yuklanganda tozalanadi).
Linux operatsion tizimining iyerarxik katalog tuzilishi aniq va qat’iy tashkil etilgan. Har bir katalogning o‘ziga xos vazifasi mavjud bo‘lib, tizimning xavfsiz va barqaror ishlashini ta’minlaydi. Tizim administratorlari uchun kataloglar va fayllarning joylashuvi, maqsadi va funksiyasini yaxshi bilish juda muhimdir. Tizimning to‘g‘ri ishlashi uchun ushbu kataloglarda saqlanayotgan ma’lumotlar va konfiguratsiyalarni ehtiyotkorlik bilan boshqarish talab etiladi.
